کشتن آب با کشت دوم

اشکان جهان‌آرای| ساری - خبرنگار: 

برداشت برنج در برخی نقاط مازندران آغاز شده و عده‌ای از کشاورزان به روال مرسوم یکی، دو دهه اخیر خود و زمینشان را برای کشت دوم برنج آماده می‌کنند. 
دود ناشی از سوختن باقیمانده ساقه‌های برنج در برخی مناطق استان از جمله زمین‌های بین آمل و بابل به دلیل همین آماده‌سازی زمین برای کشت دوم برنج یا «رَتون» یا در زبان بومی «دو نوج» است. این در حالی است که جهاد کشاورزی به همه کشاورزان توصیه کرده با توجه به تنش آبی موجود در استان و خشکسالی، امسال قید کشت دوم را بزنند تا به منابع آبی و سفره‌های زیرزمینی فشار نیاید.

 در حقیقت سازمان جهاد کشاورزی مازندران کشت دوم برنج را در برخی نقاط استان محدود و در بعضی مناطق هم ممنوع کرده است. به گفته «عزیز‌الله شهیدی‌فر» کشت رتون در زمین‌های پایین‌دست حوضه آبریز هراز در صورت استفاده از آبِ آب‌بندان‌ها و رودخانه مانعی ندارد، اما در مناطق شرقی استان یعنی میاندورود، نکا، بهشهر و گلوگاه که از سد شهید رجایی سیراب می‌شوند، اجازه کشت دوم داده نمی‌شود. 
این مناطق همان نقاطی هستند که امسال بخشی از زمین‌های آن برای کشت نخست برنج اعلام شد، آب نخواهند داشت. 


ترویج کشت دوم برای خودکفایی

تاکید مسئولان استان برای کشت دوم بر استفاده از آب‌های روان و سطحی است و گفته شده که نباید از سفره‌های زیرزمینی در شرایط خشک کنونی استفاده شود. امروز تقریبا همه کارشناسان و مسئولان و فعالان محیط‌زیستی مخالف کشت برنج هستند و معتقدند حتی در صورت افزایش واردات برنج و به دلیل کاهش تولید، نباید کشت دوم را رواج داد. شرکت آب منطقه‌ای مازندران نیز اعلام کرده که با کشت دوم برنج مخالف است و برای چاه‌ها پروانه صادر نمی‌شود. 

به گفته «محمدابراهیم یخکشی»، مدیرعامل آب منطقه‌ای مازندران، حتی اگر در زمین‌های حاشیه رودخانه‌ها و آب‌های سطحی از میانه‌های کشت دوم، به آب زیرزمینی نیاز باشد، اجازه برداشت وجود ندارد و با متخلفان برخورد خواهد شد. 
با وجود این‌که بارها تاکید شده کشاورزان برای کشت رتون، خزانه‌گیری و نشا انجام ندهند تا دچار خسارت نشوند، اما میل برخی کشاورزان به دلیل پرطرفدار بودن برنج کشت دون یا «دو نوج» و قیمت بیشتر آن، به انجام این کار است. کشت دوم توسط نهادهای مربوطه از جمله جهاد کشاورزی صورت گرفت و حالا امروز تلاش بر این است تا جلوی این جریان، گرفته شود. این در حالی است که تشویق کشاورزان به کشت دوم برنج با هدف خودکفایی در تولید برنج و رونق اقتصاد کشاورزی در دستور کار وزارت جهاد کشاورزی قرار گرفت. این موضوع در برنامه 5 ساله ششم توسعه نیز مورد توجه قرار داشته و در سند راهبردی خودکفایی برنج هم مدنظر قرار گرفته است. 

روندی که در شرایط کنونی نشان می‌دهد در حال آسیب زدن به محیط‌زیست و سلامت جامعه است. در نظر نگرفتن مسائل کارشناسی هنگام تشویق کشاورزان به کشت دوم سبب شده جریانی اشتباه در کشاورزی شمال کشور و به‌ویژه مازندران رقم بخورد که نتیجه آن بهره‌کشی بیش از اندازه از منابع و ذخایر آبی مازندران است. 


طرح‌های غیرکارشناسی

«سهیل اولادزاد» کارشناس و فعال حوزه محیط‌زیست دراین‌باره معتقد است: سازمان جهاد کشاورزی یکی از مروجان کشت دوم است که اگر از ابتدا به اظهارات کارشناسی در این مورد و مخالفت‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست توجه می‌کرد، امروز نیازی به برنامه‌ریزی گسترده برای جلوگیری از کشت دوم برنج وجود نداشت. 
وی با بیان این‌که تنش آبی در مازندران آغاز شده و فعالیت چاه‌های غیرمجاز پرتعداد آسیب زیادی به سفره‌های زیرزمینی آب منطقه وارد می‌کند، می‌گوید: آبیاری شالیزارهای ما عموما در گذشته با آب‌های جاری و آب‌بندان‌ها انجام می‌شد، اما اتکا به آب چاه نشان می‌دهد که در حال استفاده از ذخایر آبی هستیم. البته با توجه به این‌که استفاده درستی نمی‌کنیم، باید بگوییم در حال سوءاستفاده‌ایم. 
از نظر وی به همان اندازه که در آب‌های سطحی، خشکسالی را می‌بینیم، در سفره‌های زیرزمینی هم چالش داریم، با این تفاوت که این کاهش‌ را با چشم نمی‌بینیم. اولادزاد می‌افزاید: علاوه بر این‌که آب را با زباله‌ها و شیرابه‌ها آلوده کرده‌ایم، با بهره‌کشی نادرست از ذخایر زیرزمینی، در حال هدر دادن آب هم هستیم و با این روند تا چند سال دیگر برای کشت برنج در مناطق بیشتری از استان با مشکل مواجه خواهیم شد.


کاهش سطح زیرکشت، ثبات در تولید

نکته‌ای را که این فعال شناخته شده محیط‌زیست به آن اشاره می‌کند با حسابی سرانگشتی و برخی آمارها نیز می‌توان اثبات کرد. رونق گردشگریِ مبتنی بر ساخت ویلا و شهرک‌های خوش‌نشین در غرب و مناطق مرکزی مازندران که به مناطق شرقی هم کشیده شد، کاهش سطح زیر کشت زمین‌های کشاورزی مازندران را به دنبال داشت. در این موضوع کم‌آبی هم نقش موثری داشت و سبب شد بخشی از زمین‌ها به مرور زیر کشت برنج نروند یا فعالیت کشاورزی در آنها تغییر کند. 
با این حال تولید برنج در مازندران همچنان طبق همان آمارهای قبلی است و هنوز استان با تولید بیش از 42 درصد برنج کشور قطب کشت این محصول است. این ثبات تولید در شرایط کاهش سطح زیر کشت و کم‌آبی در برخی مناطق، بیانگر افزایش بهره‌کشی از زمین‌ها و منابع آبی با گسترش و رونق کشت دوم برنج در سایر نقاط برای تولید برنج است. 
اتفاقی که در نهایت پایداری آب را در مازندران به خطر انداخته و در حال ایجاد تنش آبی در استان است. بهره‌کشی بیش از اندازه از منابع زیرزمینی آب در مازندران برای رونق کشاورزی فرایندی است که از یکی، دو دهه پیش شدت گرفته و امروز به پاشنه آشیل محیط‌زیست مازندران تبدیل شده است. 


کشاورزان با تغییرات دوره رشد زیان می‌بینند

سال 1393 پژوهشی با عنوان «ارزیابی پتانسیل گرمایش جهانی برنج در الگوهای کشت اول و دوم» توسط «محمدجابر انصاری»، «سرور خرم‌دل»، «رضا قربانی» و «همت‌الله پیردشتی» در ساری انجام شد که نتایج آن بیانگر نکات مهمی است. 
بنا بر یافته‌های این پژوهش، با توجه به مجموع مساحت زمین‌های کشت دوم برنج در شمال کشور، برآورد میزان پتانسیل گرمایشی تولید شده به ازای هر هکتار نشان می‌دهد که میزان این اثرات محیط‌زیستی تحت تاثیر الگوی کشت دوم بسیار شدیدتر از الگوی کشت اول است. این اثرات محیط‌زیستی به‌تدریج سبب تشدید پتانسیل گرمایش جهانی و بروز تغییرات مختلف اقلیمی می‌شود. 
در این پژوهش تاکید شده که هر سال کشاورزان به سبب افزایش دمای هوا و کوتاه شدن طول دوره رشد و به تبع آن کاهش عملکرد، زیان‌های زیادی متحمل می‌شوند.