مسجد ارگ؛ نمادی از معنویت شهر

سیدسروش طباطبایی‌پور

درست 20سال پیش، شب پنجم محرم، مصادف با 26بهمن سال1383! و مسجد ارگ، سیاه‌پوش عزای حسین(ع) و عزادارانی که سراپا عشق بودند و خودشان را برای اقامه نماز جماعت مغرب و عشا، توی مسجد جا می‌کردند و تو چه می‌دانی که تقدیر چیست؟ وقتی که در آن شب روحانی، آتش به آسمان مسجد رسید و بالای سر نمازگزاران خودش را پهن کرد، حتی آتش هم نمی‌دانست قرار است گروهی را آسمانی کند. در سالروز ماجرای غم‌انگیز آتش‌سوزی مسجد ارگ و به احترام جان‌باختن گروهی از عزاداران امام‌حسین(ع)، نگاهی به مسجد ارگ تهران و تاریخش می‌اندازیم. شایان ذکر است روی سر در مسجد، کلمه «ارک» ثبت شده، اما چون این کلمه در زبان فارسی بی معنی است و دیگر اینکه این مسجد، بخشی از ارگ حکومتی بوده، ماهم در این نوشتار آن را ارگ می نامیم.


مراسم ختم دکتر علی شریعتی در مسجد ارگ در سال 1357

مکث
تاریخ مسجد

قصه توجه به ارگ حکومتی و مکانی که در آن حالا میدان، مسجدوکاخ آن روزها قرار گرفته، البته به روزگار صفوی بازمی‌گردد و بعد از فرازونشیب‌هایی که در دوران افغان‌ها و زندیه رخ داد، این مکان در دوره شاهان قجری رونق گرفت، اما مسجد ارگ در دوره ناصرالدین‌شاه قاجار ساخته و تبدیل به بخشی از مجموعه ارگ سلطنتی شد. می‌گویند مسجد ارگ به دستور مادر شاه ساخته شد و از همین رو به مسجد مادرشاه هم معروف بود اما برخی مورخان معتقدند مکان ابتدایی بنای مسجد مادر شاه، کمی پایین‌تر از بنای کنونی و در جوار تکیه دولت بوده که در دوره‌ای تخریب شده است. نقل است که تخریب کامل مسجد مادر شاه را بازاری‌ها برنتابیدند و با مداخله آیت‌الله بروجردی، زمینی در محل کنونی مسجد ارگ از طرف حکومت پهلوی به ایشان اهدا و به همت بازاریان در سال1328 شمسی، کار ساخت بنای فعلی مسجد ارگ آغاز شد. به هرترتیب مسجد ارگ در مکان فعلی، از سال۱۳۳۱ خورشیدی گشایش یافت.

معماری مسجد
به‌خصوص پس از ماجرای آتش‌سوزی مسجد ارگ در سال1383، این مسجد چندین‌بار بازسازی شد، اما معمار بنای اولیه آن، مرحوم حسین لرزاده بود و خطاطی کتیبه‌های صحن مسجد را هم محمد صانعی خوشنویسی کرده بود. این مسجد تنها یک شبستان دارد و می‌گویند در گذشته، مسجد آب‌انباری داشت که آب آن از قنات شاه تأمین می‌شد که بعد از لوله‌کشی شهری، کارگرد خود را از دست داد.

ارگ و انقلاب سال1357
پس از حوادث سال۱۳۴۲ و آغاز جنبش مردم به رهبری امام‌خمینی(ره)، این مسجد نقش پررنگ‌تری در گردهمایی‌ها و اعتراضات علیه رژیم پهلوی به‌خود گرفت. موقعیت مکانی مسجد ارگ نیز شرایطی ویژه داشت؛ مسجد، محل حضور علما بود و نزدیکی آن به بازار تهران به مکانی برای هم نشینی علما و بازاریان تبدیل شده بود که این هم نشینی، به‌خصوص برای دربار پهلوی و ساواک خوشایند نبود؛ به‌همین دلیل، این مسجد نیز نقش مؤثری در پیروزی انقلاب سال1357 داشت. خشم ساواک نسبت به این مسجد وقتی بیشتر می‌شد که می‌دید بعد از سخنرانی‌های انقلابی در این مسجد، چشمه‌های جوشان مردمی، از مسجد ارگ چون سیل به خیابان‌ها جاری می‌شدند تا در تظاهرات انقلابی شرکت کنند. یکی از وقایع مهمی که در این مسجد رخ داد، برگزاری مراسم ختم حاج ‌مصطفی خمینی، فرزند امام بود؛ مراسمی که در سال1356، به‌رغم مخالفت ساواک برگزار و سبب تحکیم و یکپارچگی بیشتر مخالفان شاه شد. البته در بزرگداشت فرزند امام، این مراسم در مساجد دیگر هم برپا شد.

این روزهای ارگ
این مسجد در این روزها نیز فعال است و برنامه‌های گوناگون مذهبی و فرهنگی‌اش، رونق دارد. یکی از پرطرفدارترین برنامه‌های مسجد ارگ، برگزاری مناجات‌های شبانه در شب‌های ‌ماه مبارگ رمضان و شب‌های عزاداری سید و سالار شهیدان است. در این برنامه‌ها سخنران‌ها و مداحان سرشناس حضور دارند و حضور انبوه مردم، اینجا را به نمادی از معنویت شهر تبدیل کرده است.