از تراموای اسبی تا تراموای برقی

سیدسروش طباطبایی‌پور

درست در بامداد 22بهمن، نخستین آزمایش ترامواهای جدید در تهران انجام شد و این وسیله حمل‌ونقل عمومی جدید با چرخ لاستیکی و نیروی محرکه باتری بعد از چند آزمایش دیگر و درصورت سربلندی می‌تواند در نخستین قدم تهرانی‌ها را از شرق به غرب تهران و بالعکس منتقل کند. ترامواهای جدید 3 واگنه 32متر طول دارند و می‌توانند 300 نفر مسافر را در یک نوبت جابه‌جا کنند. اما قصه حمل‌ونقل عمومی در تهران چیست و نخستین وسایل نقلیه عمومی در تهران چه بود؟

مکث1
درشکه‌سواری

در دوران قاجار،تهرانی‌های بی‌نوا تنها راهشان برای رفتن از این محله تا آن محله پای پیاده بود و مایه‌دارها منت الاغ‌ها و اسب‌هایشان را می‌کشیدند یا با کالسکه‌هایی سفر می‌کردند که می‌توانستند چند نفر را حمل کنند. خلاصه اینکه نخستین وسیله حمل و نقل عمومی همین درشکه‌ها بودند. در آن روزگار و وقتی تهران شهری 100هزار نفری بود، دولت مجوز تأسیس نخستین شرکت درشکه‌رانی عمومی را برای یکی از کارمندان عالی‌رتبه وزارت امور خارجه صادر کرد و تهران صاحب 30دستگاه درشکه عمومی شد. این درشکه‌ها در 4نقطه اصلی تهران می‌ایستادند و مسافران را جابه‌جا می‌کردند.


مکث2
تراموای اسبی
جناب ناصرالدین‌شاه قاجار پس از سفری به فرنگ برای تهرانی‌ها سوغاتی آورد به نام واگن‌ یا تراموای اسبی. برای حرکت‌ واگن‌هایی که بلژیکی‌ها ساخته بودند باید ریل‌های باریک آهنی در زمین کار گذاشته می‌شد و هر واگن 3کوپه مجزا داشت که وسطی برای بانوان بود و پوشیده‌. البته این در حالی است که ماشین‌دودی‌ها را به‌عنوان وسیله حمل‌ونقل درون‌شهری در نظر نگیریم، زیرا ماشین‌دودی‌ها چند سال مسافران تهرانی را به ری می‌بردند و از ترامواها پیشتازتر بودند.

  اگر از بهداشت نامناسب و ناهمواری خیابان‌ها و سرعت پایین ترامواها بگذریم، این وسیله نقلیه عمومی ماجراهای خنده‌دار و عجیبی هم داشت. مثلا راننده حاکم مطلق آن بود و هر وقت به دوست و آشنایی می‌رسید، مسافران بخت‌بر‌گشته را علاف خود می‌کرد. حتی در سفرنامه‌ یکی از اروپاییان آمده که تراموایی جلو میوه‌فروشی توقف کرده، آن هم به این دلیل که راننده هوس خیار کرده.
  البته دلیل اصلی جمع‌ شدن تراموای اسبی رشد فزاینده جمعیت تهران بود، اما قصه جمع ‌شدن نخستین خط تراموای تهران هم خواندنی است. می‌گویند یکی از خطوط تراموا از کنار کاخ همایونی رد می‌شد. یک روز رضاشاه با اتومبیل شخصی‌اش در حال عبور از روی ریل بود که ناگهان چرخ اتومبیلش در گودی کنار ریل افتاد و جناب شاه را دل‌آزرده کرد. شاه همان لحظه به شهردار دستور داد که این خط را جمع کنند و این اتفاق همان شب رخ داد.


اتوبوس‌ها
اتوبوس‌ها فراگیرترین خودروهای عمومی تهران بودند. البته مدل‌های اولیه مشکلات فراوانی داشتند. مثلا کمک‌فنر نداشتند و در چاله‌چوله‌های شهر تهران حسابی حال مسافران را جا می‌آوردند. یا نمونه‌های اولیه دنده‌ای نبودند و در سربالایی‌ها مسافرها باید پیاده می‌شدند تا خودرو حرکت کند و چون سیستم ترمز مطمئنی در کار نبود، مسافرها در سرازیری‌ها هم امنیت نداشتند. در دهه 1330شمسی اتوبوس‌های دوطبقه وارد تهران شدند و حضور اتوبوس‌ها را در تهران پررنگ‌تر کردند. اتوبوس‌های دوکابینه هم پس از انقلاب وارد ایران شد. اتوبوس همچنان از پرطرفدارترین وسایل نقلیه عمومی است.

تاکسی
تاکسی البته نسبت به اتوبوس همیشه اعیانی‌تر بود. می‌گویند نخستین شرکت تاکسیرانی را فخر‌الدوله، دختر مظفرالدین‌شاه در دهه 1320شمسی تأسیس کرد و 100دستگاه خودرو فورد خرید و آنها را به 100شوفر سپرد. اولین تاکسی ‌تلفنی در دهه 1340شمسی مسافران تهرانی را جابه‌جا می‌کرد. این روزها هم تاکسی‌های اینترنتی کار جابه‌جایی مسافران را سهل‌تر کرده‌اند.

مترو
در سال1354 و پس از مطالعات شهری، قانون تأسیس قطار درون‌شهری به تصویب رسید، اما پروژه فاز اول قطار درون‌شهری تهران یا همان مترو در سال1378 در تهران به بهره‌برداری رسید. البته ایستگاه‌های مترو از آن تاریخ تا‌کنون روزبه‌روز بیشتر شده‌اند، طوری که تا سال گذشته متروی تهران و حومه با 296کیلومتر طول 159ایستگاه فعال داشت و از ابتدای بهره‌برداری تا پایان اسفندماه سال1402، 11میلیارد و 580میلیون سفر با آن انجام شده است.