درس عبرت

سیدسروش طباطبایی‌پور

موزه عبرت، تنها یک ساختمان، زندان یا تاریخ گویای ستم‌های رژیم شاهنشاهی نیست؛ این موزه، آینه‌ای است در برابر دیدگاه همه ظالمان عالم تا بدانند ظلم، پایدار نیست و بساط بیداد در چشم‌برهم زدنی، جمع خواهد شد و به پایان خواهد رسید. به قول سیف فرغانی، شاعر قرن هفتم که در قصیده‌ای ظلم‌ستیزانه و در دوره‌ای که بیداد مغولان، همه ایران را فراگرفته بود، گفت:
در مملکت چو غرش شیران گذشت و رفت/ این عوعو  سگان شما نیز بگذرد
حالا و در روزهای طلایی فجر و پیروزی انقلاب اسلامی، گشتی در موزه عبرت می‌زنیم تا قانون هستی را به‌خود یادآور شویم تا حتی بر مورچه‌ای نرم و نازک نیز ظلم نکنیم.

جایی برای ظلم پنهان
بررسی کارنامه ننگین سازمان اطلاعات و امنیت کشور یا همان ساواک  در دوره ستمشاهی پهلوی در این مقال کوتاه نمی‌گنجد؛ اما همین بس که بدانیم عوامل این سازمان مرموز، برای خوشامد اعلیحضرت، گاهی از هم سبقت می‌گرفتند و برای شکنجه مبارزان سیاسی، چنین مکانی را درنظر گرفتند تا به خیال خود، هر ظلمی را که دلشان خواست، بر زندانیان سیاسی روا بدارند؛ آن هم بدون اینکه احدی خبردار شود. درواقع این زندان در سال 1311و به دستور پهلوی اول ساخته شد و مهندسان آلمانی آنجا را با کاربری زندان چنان ساختند که کسی نتواند از آنجا فرار کند. اما سال‌ها بعد و در دوره پهلوی دوم، این مکان به شکنجه‌گاه مخوف ساواک تبدیل شد و معمولا زندانیان سیاسی را به‌دست جلادان این زندان می‌سپردند که  زیرنظر کمیته مشترک ضدخرابکاری ساواک-شهربانی کار می‌کرد.

تبدیل به موزه
بساط این زندان مخوف، با پیروزی انقلاب مردم ایران برچیده شد و بعد از مدتی انجام کارهای پژوهشی و تاریخی، با هدف نشان‌دادن ظلم حکومت پهلوی، این مکان با کارکرد موزه در تاریخ هشتم بهمن سال 1382، درهایش را به‌سوی مردم عدالت‌طلب ایران گشود. اتاق افسر نگهبان، عکاسخانه، سلول‌های عمومی و انفرادی و شکنجه‌گاه‌های گوناگون، تنها نمونه‌ها‌یی از بخش‌های این موزه را تشکیل می‌دهند که مسئولان موزه تلاش کرده‌اند که با فضاسازی‌ها و استفاده از مجسمه‌هایی گوناگون، تنها بخشی از ظلم ظالمان آن روزگار را جلوی دیدگان بازدیدکنندگان قرار دهند.

معماری دورانی
یکی از ویژگی‌های شاخص این ساختمان، شکل دایره‌ای همراه با راهروهای تو در تو و نقشه‌ای پیچیده است. همین بس که در طول برپایی این زندان در دوره پهلوی، هیچ مبارزی نتوانست از آن فرار کند. نوع معماری این بنا به‌گونه‌ای است که حتی صدا یا انعکاس آن هم از ساختمان دایره‌ای شکل زندان بیرون نمی‌رود. می‌گویند در دوره بازسازی زندان و تبدیل آن به موزه، یکی از کارگران تا ساعت‌ها در این زندان مخوف، گم شد و نتوانست راه خود را پیدا کند.  ازجمله زندانیان مشهور در بند رژیم پهلوی می‌توان به رهبر انقلاب، شهید بهشتی، شهید مطهری و... اشاره کرد. این زندان عبرت‌آموز در میدان امام‌‌خمینی(ره)، ابتدای خیابان فردوسی جنوبی، خیابان کوشک مصری، خیابان شهید یارجانی، پلاک ۱1واقع است.

در دوره پهلوی دوم، این مکان به شکنجه‌گاه مخوف ساواک تبدیل شد که معمولا زندانیان سیاسی را به‌دست جلادان این زندان می‌سپردند