شکوه تاریخ در ورامین

فاطمه عباسی

در دورانی که ایران در چنگال مغول گرفتار شده بود و هر روز نشانی از ویرانی را بر پیشانی خود می‌دید، قریه ورامین در استان تهران به‌علت آنکه پیشه اصلی مردمانش کشاورزی بود، نه‌تنها از هجوم این قوم در امان ماند، بلکه با مهاجرت مردم از شهر‌ها و قریه‌های اطراف به این محل و شروع روند آبادانی ورامین، این قریه به شهر تبدیل شد. مسجد جامع ورامین - تنها نمونه کامل مساجد چهار ایوانی کشور- نیز در دوران حکومت ایلخانی وسلطان‌محمدخدابنده‌که طرفدار عمران و آبادانی بود در این شهر ساخته شد. ساخت این مسجد در دوره سلطان محمد خدابنده آغاز شد و در دوره پسرش به پایان رسید. این مسجد نه‌تنها از لحاظ ساختمان عظیم و گنبد عالی آجری دارای مقام و منزلت مهمی است، بلکه به واسطه داشتن تزیینات فراوان، کاشی‌کاری‌های معرق و گچبری‌ها و کتیبه‌های تاریخی و انواع خطوط مختلف جزو آثار مهم هنری ایران نیز به شمار می‌رود. اهمیت این مسجد تا آنجاست که در سال۱۳۱۰ که بسیاری از بناهای مهم کشور به ثبت ملی نرسیده بود، ثبت ملی شد و به‌عنوان میراثی گرانبها در تاریخ ایران برای همیشه به یادگار ماند.

معماری مسجد
این مسجد یک بنای چهارایوانی است. ضلع شمالی که ورودی مسجد است از طریق ایوان‌های شرقی و غربی به ضلع جنوبی که نمازخانه در آن قرار گرفته، می‌رسد. ضلع شرقی هم نقش ورودی - خروجی فرعی را داشته است. صحن مسجد حیاطی مستطیل شکل است و وسط آن حوضی است که شبیه حوض‌های وسط قلعه‌های مسکونی و رباط‌هاست. ایوان شبستان مسجد جامع دارای کتیبه‌هایی ارزشمند است؛کتیبه‌های سوره جمعه در متن و در حاشیه کتیبه‌های کوفی که از نمونه‌های خوب کتیبه‌های گچبری عصر ایلخانی است. البته گچبری‌های زیبا و شگفتی آفرین این مسجد را می‌توان در بالا و اطراف محراب مسجد دید. این گچبری‌ها با نقش‌های اسلیمی گل و بوته به شکل برجسته ایجاد شده‌اند.

هنر بی‌نظیر
کاشی‌کاری‌های مسجد جامع ورامین یکی از بی‌نظیرترین هنرهای معماری اسلامی است، به‌طوری که رنگ‌های آبی، فیروزه‌ای، بنفش یا ارغوانی و سفید پس از گذشت 7قرن همچنان به شکل قبل باقی مانده‌اند. شگرف‌ترین گچبری‌های این مسجد نیز در بالا و اطراف محراب آن وجود دارد که با نقش‌های اسلیمی گل و بوته به شکل برجسته و کاملا زیبایی ایجاد شده‌اند. پیچیدگی این طرح‌ها به قدری است که انسان به راحتی نمی‌تواند باور کند که قدرت دست یک هنرمند، بی‌نظیرخالق آن بوده است.


مکث
مرمت چندین باره

مسجد جامع ورامین یک‌بار در سال ۸۱۵ هجری به دستور شاهرخ تیموری مرمت شد اما شدت تخریب در آن بسیار بالا بود. شدت تخریب‌ها به حدی بود که مادام ژان دیولافوا که به همراه همسرش مارسل اوگوست دیولافوا مهندس راه و ساختمان و باستان‌شناس فرانسوی در اواخر قرن ۱۹ میلادی به ایران آمده بود، در سفرنامه‌اش درباره مسجد جامع ورامین می‌نویسد: «... پس از تعارفات معموله و کمی استراحت به تماشای مسجد جامع ورامین رفتیم. این بنا در قدیم بسیار عالی و با‌شکوه بوده ولی اکنون ویرانه‌ای بیش نیست. مؤمنین هم از ترس فرود آمدن طاق برای عبادت به آنجا نمی‌روند و بنابراین سیاحت آن مانعی ندارد».
در دوران معاصر محمد کریم پیرنیا پدر معماری سنتی ایرانی مرمت مسجد جامع ورامین را برعهده گرفت، کسی که در نوشته‌هایش توجه به اصول معماری را حائز اهمیت می‌دانست و معتقد بود باید منطق معماری گذشته و سنتی خود را حفظ کنیم.