چالش ایرانی ترامپ

علیرضا احمدی-روزنامه‌نگار

 عصر دوشنبه به وقت ایران، دونالد ترامپ، چهل‌وهفتمین رئیس‌جمهور آمریکا، در حالی پس از ادای سوگند در ساختمان کنگره رهسپار کاخ‌سفید شد که تحولات جهانی، به‌ویژه در غرب‌آسیا از 4سال پرچالش پیش‌روی ترامپ حکایت دارد؛ چالش‌هایی که بخشی‌ از آنها معطوف به نوع مواجهه با ایران است.
از 16آبان‌ماه گذشته که ترامپ به‌عنوان پیروز انتخابات ریاست‌جمهوری‌ آمریکا معرفی شد تا امروز كه سکان هدایت دولت فدرال آمریکا را به‌دست گرفت، یکی از اصلی‌ترین گمانه‌زنی‌ها، معطوف به نوع مواجهه او با جمهوری‌اسلامی بوده است. اگرچه طی ماه‌های اخیر چهره‌های نزدیک به رئیس‌جمهور منتخب آمریکا و رسانه‌های نزدیک به آنان، مشغول انواع تهدیدها و فضاسازی‌ها درباره ایران بوده‌اند و تهران را به «برخورد سخت» و همچنین «بازگشت سیاست فشارحداکثری» تهدید کرده‌اند، اما موضع‌گیری‌های دوپهلو و مبهم ترامپ در قبال ایران، نشان می‌دهد احتمالا او برخلاف تبلیغات رسانه‌ای‌ روزهای اخیر، برای سیاستگذاری در قبال تهران، بی‌گدار به آب نخواهد زد. اگرچه چهره‌های نزدیک به تل‌آویو در بدنه اجرایی ترامپ کم‌تعداد نیستند و گزینه نخست‌شان «تقابل با تهران» است، اما بازخوانی نتایج به‌دست آمده از سیاست‌های ضدایرانی دولت نخست ترامپ، از گزینه‌های پیش‌روی رئیس‌جمهور آمریکا برای انتخاب نوع مواجهه با ایران خواهد بود که در ادامه به بررسی بخشی از آنها می‌پردازیم.

کارنامه تقابل با ایران
ترامپ در دوره نخست حضورش در کاخ‌سفید، به ابزارها، سیاست‌ها و اقدام‌های متنوعی برای مقابله با ایران متوسل شد، اما زمانی که کلید اتاق‌بیضی را به بایدن می‌سپرد، تقریبا همه اتفاق‌نظر داشتند که راهبردهای او برای مواجهه با تهران نتایج مدنظر را به‌همراه نداشته است.

خروج از برجام
 خروج از برجام، یکی از مهم‌ترین رویکردهای خصمانه ترامپ در برابر جمهوری‌اسلامی در دور نخست ریاست‌جمهوری‌اش به‌شمار می‌رود. او زمانی که در ۱۸اردیبهشت‌ماه۱۳۹۷ «فرمان خروج» را امضا می‌کرد، به زانو درآوردن ایران را حتمی می‌دانست؛ اما این پایان ماجرا نبود و زمانی که از کاخ‌سفید خارج می‌شد، شکست سیاست‌های ضدایرانی او نقل محفل آمریکا و جهان بود.

اقدام‌ها و رویکردها
  بازگشت تحریم‌های ایران طی 2بازه زمانی ۹۰روزه و ۱۸۰روزه
  برنامه‌ریزی برای اثرگذاری کامل تحریم‌ها
  پیگیری تشدید تحریم‌های اولیه و ثانویه
  کلید زدن سیاست «فشار حداکثری» علیه ایران
  قطع کامل جریان نفت ایران
  منزوی‌کردن ایران در معادلات منطقه‌ای و بین‌المللی

نتایج
  اتخاذ رویکرد «خنثی‌سازی تحریم‌ها» به راهبرد اصلی حوزه سیاست‌خارجی و دیپلماسی اقتصادی ایران تبدیل شد.
  تحرک اقتصادی ایران در چارچوب سازمان‌های بین‌المللی افزایش یافت.
  توسعه مناسبات همسایگی از سوی ایران، گام مهمی در خنثی‌سازی تحریم‌ها بود.
  برخلاف انتظار ترامپ، صادرات نفت ایران نه‌تنها قطع نشد، بلکه به‌گواه آمارهای بین‌المللی روند صعودی به ‌خود گرفت.
  مبادله با ارزهای ملی و بسترسازی برای «دلارزدایی» به ابزاری فراگیر جهت خنثی‌سازی تحریم‌ها تبدیل شد.
  تقویت همکاری‌های ایران با قدرت‌های جهانی مانند روسیه و چین، به شکل‌گیری روندهای تازه‌ای برای عبور از سد تحریم‌های آمریکایی تبدیل شد.

سیاست فشار حداکثری
ترامپ پس از خروج از برجام «سیاست فشار حداکثری» معروف خود را علیه ایران کلید زد؛ سیاستی که با انواع ابزارها و شیوه‌ها برای تحت ‌فشار قرار دادن ایران همراه بود که در ادامه به بخشی از آنها اشاره می‌شود.

اقدام‌ها و رویکردها
  اعمال انواع تحریم‌ها، شامل بیش از هزارو500تحریم در حوزه‌های مختلف
  فشار به خریداران نفت جمهوری‌اسلامی برای جایگزین‌سازی نفت ایران
  تفکیک حوزه‌های تحریمی به حدود ۱۶۵نوع
  انجام اقدام‌های گسترده برای رهگیری دریایی محموله‌های ایرانی
  در پیش گرفتن راهبرد اجرای عملیات سایبری تهاجمی در حوزه‌های متنوع
  پیگیری تمدید تحریم‌های تسلیحاتی
  تمرکز بر فعال‌سازی گروه‌های ضدانقلاب و حمایت‌های گسترده از آنان
  سرمایه‌گذاری ویژه برای فعال‌سازی گسل‌های اختلافی داخلی
  سیاستگذاری برای هموارسازی مسیر براندازی جمهوری‌اسلامی
  افزایش فشارهای بین‌المللی برای منزوی‌کردن جمهوری‌اسلامی

نتایج
  کریس مورفی، نماینده مجلس سنای آمریکا: این سناتور آمریکایی در آخرین روزهای بهمن‌ماه‌1400با انتشار یادداشتی در رسانه‌های این کشور، تأکید کرد که تحریم‌های اعمال‌شده علیه ایران بعد از خروج از برجام «به طرز شرم‌آوری بی‌اثر» بوده‌ و ادامه سیاست دولت ترامپ علیه ایران دیوانگی است.
  آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه دولت بایدن: بلینکن در نخستین روزهای اسفندماه1399در گفت‌وگو با شبکه بی‌بی‌سی جهانی ضمن اعتراف به شکست فشار حداکثری دولت ترامپ بر ایران گفت: ما طی سال‌های اخیر سیاست فشارحداکثری علیه ایران را اجرا کرده‌ایم، اما نه‌تنها بی‌نتیجه بوده، بلکه بر مشکلات نيز افزوده است.
  رابرت مالی، نماینده ویژه وقت آمریکا در امور ایران: نماینده ویژه آمریکا در امور ایران در نخستین روزهای خردادماه1401در نشست استماع کمیته روابط خارجی مجلس سنای این کشور اعتراف کرد که سیاست فشار حداکثری ترامپ علیه ایران با شکست مواجه شده‌ است.
  جوزپ بورل، مسئول وقت سیاست‌خارجی اتحادیه اروپا: بورل در مردادماه 1401 طی یادداشتی در روزنامه فایننشال‌تایمز تأکید کرد که سیاست‌ فشار حداکثری آمریکا در قبال ایران با شکست مواجه شده ‌است.
  دانیل دیپتریس، عضو اندیشکده آمریکایی اولویت‌های دفاعی: دیپتریس فروردین‌ماه1401 طی یادداشتی در نیوزویک تأکید کرد که اگر راهبرد فشار حداکثری با هدف وادارسازی ایران به پذیرش تمام و کمال خواسته‌های آمریکا طراحی شده باشد، در آن صورت این راهبرد کاملا شکست خورده است.

توهم زمینگیر کردن برنامه هسته‌ای
یکی از اصلی‌ترین اهداف مدنظر ترامپ از پیشبرد سیاست فشار حداکثری علیه ایران در دور نخست ریاست‌جمهوری‌اش، متوقف کردن همه فعالیت‌های صلح‌آمیز هسته‌ای تهران بود؛ رویکردی که نه‌تنها موفق نبود، بلکه به پیشرفت‌های ایران در این عرصه سرعت بخشید.

اقدام‌ها و رویکردها  خروج از برجام
  اعمال تحریم‌های گسترده برای ایجاد محدودیت‌های بی‌سابقه در فعالیت‌های هسته‌ای ایران
  افزایش فشارها به طرف‌های دیگر برجام برای افزایش دادن فشارها بر ایران
  تلاش برای متوقف کردن غنی‌سازی در ایران حتی با ارائه برخی مشوق‌ها
  تلاش برای تحت ‌فشار قرار دادن ایران از طریق نهادها و سازمان‌های بین‌المللی
  استفاده از ابزار تهدیدمحور «حمله نظامی به تاسیسات هسته‌ای ایران» برای افزایش فشارها بر جمهوری‌اسلامی

نتایج
  در دستورکار قرار گرفتن اقدام‌های مقابله‌ای از سوی ایران، ازجمله سرعت‌بخشی به توسعه و غنی‌سازی
  اقدام به غنی‌سازی اورانیوم گسترده تا سطح 60درصد
  ورود تروئیکای اروپایی به عرصه تقابل با یکجانبه‌گرایی آمریکایی
  ناکامی در فعال‌ کردن مکانیسم ماشه
  شکست تلاش‌ها برای کشاندن ایران پای میز مذاکره جدید
  ناکامی در تحمیل محدودیت‌های هسته‌ای بر ایران
  توسعه زیرساخت‌های هسته‌ای کشور و کسب موفقیت‌های متعدد در مسیر مردمی‌سازی صنعت ‌هسته‌ای

هدف صادرات نفت ایران
«قطع صادرات نفت ایران» جزو اساسی‌ترین رویکردهای دولت نخست ترامپ بود که برای تحقق آن ابزارهای چندوجهی بسیاری نیز به‌کار گرفته شد. از اعمال تحریم‌ها گسترده تا رهگیری دریایی محموله‌های نفتی ایران و... ازجمله راهبردهای اتخاذ شده‌ای بود که البته نتیجه مثبتی برای دولت آمریکا به همراه نداشت.

اقدام‌ها و رویکردها
  اعمال دور تازه تحریم‌های نفتی علیه ایران ضمن معاف کردن ۸کشور
  حذف معافیت‌های واردات نفت ایران برای ۸کشور در دوم اردیبهشت‌ماه سال۱۳۹۸
  استفاده از انواع ابزارها برای کاهش صادرات نفت ایران
  جلوگیری از سرمایه‌گذاری در بخش منابع گازی ایران
  تلاش برای شناسایی امنیتی - اطلاعاتی راهکارهای ایران برای دور زدن تحریم‌ها
  فراری دادن شرکت‌های نفتی بین‌المللی از ایران

نتایج
  صادرات نفت ایران با وجود تحریم‌ها و فشارهای گسترده، حتی برای یک روز هم صفر نشد.
  طراحی شیوه‌های تازه برای دور زدن تحریم‌های نفتی
  تدارک مسیرهای جدید برای دریافت پول نفت از سوی ایران
  انجام اقدام‌های ویژه برای مقابله با رهگیری نفتکش‌های ایرانی
  خنثی‌سازی برنامه‌های امنیتی برای به صفر رساندن صادرات نفت ایران
  به‌کارگیری دیپلماسی چندجانبه برای خنثی‌سازی تحریم‌های نفتی


مواضع دولتمردان جدید درباره ایران
یکی از مهم‌ترین گزاره‌های شکل‌دهنده سیاست ترامپ در قبال ایران در دولت دوم خود، مشاوره‌ها و رویکردهای چهره‌های نزدیک به او درباره نوع مواجهه با ایران است که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌شود.
  جی.دی ونس، معاون رئیس‌جمهور آمریکا   معاون ترامپ در نخستین روزهای آبان‌ماه گذشته، در تغییر لحنی آشکار در برابر ایران، تأکید کرد که «بسیار مایلیم با ایران وارد جنگ نشویم. چنین جنگی هزینه‌های زیادی خواهد داشت و برای کشور ما بسیار گران تمام خواهد شد.»
مارکو روبیو، وزیر امور خارجه دولت ترامپ    روبیو ازجمله چهره‌های ضدایرانی نزدیک به ترامپ است. او در یکی از آخرین موضع‌گیری‌های خود درباره ایران، در جلسه استماع مجلس سنا ضمن نادیده گرفتن واقعیت‌های میدانی، ادعا کرد که «ایران در ضعیف‌ترین وضعیت خود به سر می‌برد.»
استیون ویتکاف، نماینده ویژه آمریکا در خاورمیانه   ویتکاف از دیگر چهره‌های دولت ترامپ به‌حساب می‌آید که دارای مواضع ضدایرانی است. او ازجمله چهره‌هایی است که طرفدار اعمال دور تازه‌ای از فشارهای حداکثری علیه ایران است.
پیت هگست، گزینه وزارت دفاع آمریکا   او یکی از اصلی‌ترین چهره‌های تندروی ضد‌ایرانی کابینه ترامپ به‌شمار می‌رود که جزو حامیان گزینه همراهی با تل‌آویو به‌منظور«حمله به تاسیسات هسته‌ای ایران» است؛ گزینه‌ای که پذیرش آن از سوی ترامپ با دشواری‌های بسیاری مواجه است.
مایک والتز، نامزد مشاور امنیت ملی   والتز که تاکنون چندبار ادعاهایی را درباره قصد ایران برای «ترور ترامپ» مطرح کرده، ازجمله چهره‌هایی است که جزو موافقان گزینه «شدت عمل علیه ایران» به‌شمار می‌رود.

حواس‌مان باشد
اگرچه طی روزها و هفته‌های اخیر رسانه‌های آمریکایی و چهره‌های نزدیک به ترامپ، به فضاسازی‌های گسترده‌ای علیه ایران دست زده‌اند و کوشیده‌اند فاز تازه‌ای از عملیات روانی را علیه تهران کلید بزنند، اما نکته مهم، گرفتارنشدن در دام طراحی شده ‌است. راهبرد کلیدی ایران این است که نوع مواجهه تهران با واشنگتن براساس گام‌های طرف مقابل شکل خواهد گرفت. بنابراین در شرایط مبهم کنونی باید نکات مهمی را در این عرصه در نظر داشت که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌شود.
 پرهیز از شتاب‌زدگی     نباید در موضع‌گیری درباره آینده تحولات دچار شتاب‌زدگی و آسیب‌های ناشی از آن شد و باید از جوانب مختلف تحولات را در نظر داشت.
 عدم‌ مواجهه از موضع پایین    نکته راهبردی در شرایط کنونی، معطوف به این موضوع است که نگاه رسانه‌ها و دولتمردان نباید نشانه‌ای از «موضع ضعف» داشته باشد.
 نترساندن مردم    رسانه‌ها باید مراقب باشند که تحلیل‌ها و گمانه‌زنی‌های آنان درباره رویکردهای دولت آینده آمریکا در قبال ایران، سبب ترساندن افکار عمومی جامعه نشود.
 افراط در طرح موضوع مذاکره   افراط در برخی موضع‌گیری‌ها درباره موضوع راهبردی «مذاکره» آسیب «ارسال تصویر ضعف ایران» را به‌دنبال دارد؛ بنابراین باید در این زمینه محتاطانه و حساب‌شده برخورد کرد.
 دوری از افراط و تفریط   آنچه در شرایط کنونی می‌تواند راهگشا باشد، توجه رسانه‌ها و چهره‌های سیاسی به این موضوع است که گام‌های ایران در مقابل سیاست‌های ترامپ، متناسب با اقدام‌های طرف مقابل خواهد بود. بر این اساس باید از افراط و تفریط پرهیز کرد.