نبرد زمستانی با ویروس‌های تنفسی

مریم سرخوش-روزنامه‌نگار

تقریبا 2سالی می‌شود که نفس ویروس کرونا بریده و دیگر آن وضعیت مرگبار و ترسناک گذشته را ندارد. کرونایی که تقریبا از اواخر زمستان سال98، زمزمه ورودش به ایران شنیده شد و موجی از نگرانی را میان مردم رقم زد. حالا اما کووید-19 به ویروسی بومی بدل شده و در ماه‌های سرد سال خودنمایی هم می‌کند. اما جالب اینکه رتبه سوم را در شیوع ویروس‌های درگردش کشور دارد. پرچمدار ویروس‌ها آنفلوآنزاست و بعد از آن هم رینوویروس‌ها قرار دارند. بیماری‌هایی که البته با وجود علائم تقریبا مشابه، بدون کیت‌های آزمایشگاهی کمتر قابل تشخیص هستند. به همین دلیل یک نگرانی درباره آنها مطرح است، اینکه قرار گرفتن در معرض چندین ویروس بیماری‌زا، خطری جدی ایجاد کند و با تضعیف سیستم ایمنی، شرایطی به‌مراتب سخت‌تر در آینده رقم بزند. کیانوش جهانپور، پزشک و سخنگوی سابق وزارت بهداشت درباره این نگرانی نکته جالبی مطرح می‌کند، اینکه «هیچ‌یک از ویروس‌ها حتی اگر ابتلا به آنها ایمنی موقت یا طولانی‌مدت هم بدهد، موجب ایمنی در مقابل خانواده دیگر ویروس‌ها نیستند.» جهانپور درباره شیوع ویروس‌های تنفسی که طی روزهای اخیر با حاشیه شیوع گسترده ویروس HMPV (متاپنوموویروس) در چین هم همراه شده بود، به سؤالات همشهری تندرستی پاسخ داده که در ادامه می‌خوانید.



تأثیر دخالت‌های انسانی برتشدید فعالیت ویروس‌ها ‌
بسیاری از این ویروس‌ها می‌توانند با جهش‌های سالانه یا ماهانه سویه‌های جدید داشته باشند و این ذات بسیاری از ویروس‌هاست. با توجه به اینکه اغلب هم ایمنی درازمدتی ایجاد نمی‌کنند، ممکن است در فاصله اندک یا هر سال تکرار شوند که البته به‌معنای این نیست که ویروس جدیدی آمده یا در شرایط فعلی انسان‌ها را بیشتر هدف قرار داده است. نه کرونا‌ویروس‌ها، نه رینوویروس‌ها و نه ویروس‌های آنفلوآنزا لزوما جدید نیستند. درباره کرونا به دلایل مختلف سناریوهای بدبینانه‌ای در مورد منشا کووید-19 و نه کلیت ویروس وجود داشت. بخشی از آن به نوع اطلاع‌رسانی و عدم‌شفافیتی که در ساختار اطلاع‌رسانی کشور چین وجود داشت، مرتبط بود. به اضافه اینکه ساختار توالی‌یابی ژنتیک ویروس هم این شک و گمان را در بین صاحب‌نظران در حوزه ویروس‌شناسی و ژنتیک ایجاد کرد که این ویروس ممکن است در اثر کارهای تحقیقاتی و رعایت نکردن قوانین ایمنی از یک آزمایشگاه تحقیقاتی نشت پیدا کرده باشد. البته تاکنون هیچ پاسخ قطعی علمی به این سؤال که کووید-۱۹ ناشی از دستکاری‌های بشری در ساختار ویروس بوده یا در اثر جهش‌هایی که در بدن سایر جانداران رخ داده، ارائه نشده است.

چرا آنفلوآنزا قوی‌تر است؟ ‌
بیماری‌های ویروسی شامل انواع ویروس‌های سرماخوردگی، رینوویروس‌ها، انواع آنفلوآنزا و ویروس‌های خانواده کرونا همه می‌توانند عفونت‌های تنفسی‌ -ویروسی ایجاد و در قالب طغیان و حتی فراتر از آن اپیدمی و پاندمی جهانی بروز پیدا کنند. البته گزارش‌های جهانی نشان می‌دهد که بیماری غالب، سویه‌های آنفلوآنزا هستند. آنفلوآنزا، ویروسی است که سرعت جهش و موتاسیون بالایی دارد؛ چیزی حدود ۳۰ بار جهش. به همین دلیل سویه‌های جدیدی می‌توانند علائم شدیدتری نسبت به‌سویه‌های قبلی داشته باشند. هر 5 تا ۱۰ سال هم انتظار یک آنفلوآنزای شدیدتر از معمول وجود دارد.

چرا ویروس‌ها در زمستان خطرناک‌ترند؟
در فصول سرد تهویه نامناسب‌تر یا کمتر می‌شود چون به‌دلیل برودت هوا پنجره‌ها بسته و امکان رد و بدل شدن هوا کمتر است. ویروس درچنین فضایی می‌تواند چرخش بیشتری داشته باشد. از سوی دیگر افراد در فصول سرد سال به هم نزدیکند و فاصله‌گذاری فیزیکی کمتر رخ می‌دهد. به همین دلیل انتقال ویروس‌های تنفسی که عموما از طریق ذرات یا قطرات تنفسی رخ می‌دهد، در فواصل کم بیشتر است. در فصول سرد در حالی موارد ابتلا به بیماری‌های ویروسی‌-تنفسی افزایش پیدا می‌کند که آنفلوآنزا در صدرآنهاست. عفونت‌های ویروسی به‌خصوص در افراد دارای بیماری‌های زمینه‌ای و افراد پرخطر می‌تواند مشکل‌ساز و منجر به بستری، اقدامات درمانی شدیدتر و حتی از دست رفتن جان بیمار شود.

شرایط جدیدی وجود ندارد؟  
بیماری‌های تنفسی به‌ویژه بیماری‌های ویروسی‌-تنفسی قدمتی به اندازه قدمت زندگی بشر دارندوجدید نیستند، به‌ویژه بیماری‌های تنفسی که شاید انتقال‌شان از بسیاری از دیگر بیماری‌های ویروسی بیشتراست. اما در دهه‌های اخیر با توجه به افزایش تعاملات انسانی و رفت‌وآمدها، تکنولوژی و انتقال ویروس و سرایت بیماری افزایش پیدا کرده است. یعنی ویروس می‌تواند با سرعت بیشتری ابعاد منطقه‌ای و جهانی پیدا کند و از یک طغیان به اپیدمی و از اپیدمی به پاندمی جهانی تبدیل شود؛ اتفاقی که دقیقا درباره کرونا رخ داد و نگاه‌ها را متوجه این موضوع کرد. در حال حاضر جوامع مختلف خاطرات منفی از این پاندمی دارند و در مواجهه با محرک‌ها و اخبار مشابه برای آنها تداعی‌کننده خاطرات و روزهای سخت و دشوار است. اما هیچ‌یک از این موارد غیرطبیعی قلمداد نمی‌شود.

خاطرات کرونا با هر تلنگری تداعی می‌شود
شاید بتوانیم ادعا کنیم که در هر قرن حداقل یک پاندمی یا همه‌گیری جهانی بزرگ از یک بیماری که عموما هم ویروسی بوده -به‌خصوص آنفلوآنزا- وجود داشته است. چنان‌که در قرن گذشته موضوع پاندمی آنفلوآنزای اسپانیایی (سال‌های ۱۹۱۹ و ۱۹۲۰) را داشتیم. به همین دلیل کلیت موضوع، جدید نیست. اگرچه ممکن است سرعت و ابعاد آن با توجه به افزایش جمعیت و همینطور سرعت تبادلات و تعاملات انسانی افزایش پیدا کرده باشد. کرونا پدیده‌ای است که شاید 5 سال هم از آن نگذشته و همچنان در حافظه‌ها مانده است. هر خبری هم از شیوع یک ویروس جدید منتشر می‌شود، محرک مشابهی برای تداعی خاطرات کرونا است. هر چند در حال حاضر نمی‌توان گفت که در زمستان جاری اتفاقی جدید یا فراتر از آنچه از فصول سرد انتظار می‌رود، در دنیا رخ داده است.

ورود ویروس‌های جدید به ایران؟
یکی از 5 تهدید اساسی جوامع انسانی در قرن۲۱ و دهه‌های آتی، بیماری‌های ویروسی و بیماری‌های نوپدید ویروسی هستند. بر این اساس در ایران 21نوع ویروس تنفسی شایع‌ و مشکل‌ساز در نظام دیده‌وری رصد می‌شود. هر چند ویروس‌هایی هم وجود دارند که شاید وارد کشور نشده باشند. درباره ویروس‌هایی که هنوز وارد کشور نشده‌اند به دلایل مختلف ممکن است میزبان نداشته باشیم یا میزبانش در کشور ما بوده و به دلایلی حذف شده باشد؛ مثل تب دنگی. در دهه‌های قبل این پشه را داشتیم اما در مبارزه با مالاریا پشه آئدس هم چندین دهه حذف شد اما طی یکی دو سال اخیر افراد مبتلا به بیماری تب دنگی بعضا در اثر مسافرت به کشورهایی که این بیماری را داشتند، حداقل در چند نقطه کشور به‌صورت انتقال محلی گزارش شده است. این یعنی پشه آلوده در این مناطق مستقر است. قطعا بیماری‌های ویروسی دیگر هم وجود دارند که به دلایلی ازجمله تفاوت‌های اقلیمی و آب و هوایی هنوز مشاهده نشده‌اند.

نگرانی برای کشورهای سالمند  
در کشور‌های توسعه‌یافته با توجه به اینکه امید به زندگی افزایش پیدا کرده و سن افراد بالا رفته، ممکن است آسیب‌پذیری‌ بیشتری وجود داشته باشد. اما در کشورهایی که میانگین سنی جوان‌تری دارند، شاهد این مسئله نیستیم. مشابه درصد بالای افراد مسن بالای ۶۵ سال که در شمال اروپا و اروپای غربی زندگی می‌کنند، در افغانستان یا عراق وجود ندارد. میانگین سنی در برخی کشورهای جوان ۲۱سال است و این بیماری‌ها درصد کمتری از افراد جوان را درگیر می‌کنند. اما در یک جامعه توسعه‌یافته و ثروتمند که درصد افراد سالمند بالاتر است می‌تواند برگ‌ریزان رخ دهد، چون این گروه سنی مقاومت کمتری در مقابل برخی از بیماری‌های ویروسی دارند.

ویروس‌های غالب در ایران
امسال اپیدمی ویروس N1H1 آنفلوآنزا در ایران غالب بوده است. بعد از آن رینو‌ویروس‌ها و با درصد ابتلای کمتر کرونا را داشتیم که دیگر به‌عنوان یک بیماری بومی شده در فصول سرد بیش از فصول دیگر حضور دارد. در دنیا ازجمله چین، شیوع ویروس انسانی متاپنوموویروس گزارش‌ می‌شود که البته ویروس جدیدی نیست. بیش از 2دهه (نزدیک ۲۵سال) از شناسایی این ویروس می‌گذرد. در ایران هم از اردیبهشت امسال تا امروز مواردی از ابتلا یا حداقل اپیدمی و طغیان شناسایی نشده است. در کمتر از 8‌ماه پیش در کشور خودمان موارد ابتلا به علائم شبه آنفلوآنزا حداقل ۱.۷درصد درباره متاپنوموویروس انسانی ثبت شده است. اگرچه بعد از آن از خرداد تا امروز موارد ابتلای جدید نداشتیم، که البته به‌معنای نبود ویروس نیست و می‌تواند ناشی از تعداد کم نمونه‌ها و شیوع کم باشد که احتمالا ثبت نشده است.

یک تهدید جدی
برخی بیماری‌های ویروسی با واکسیناسیون عمومی ریشه‌کن شده‌اند. اما اگر این موضوع خدشه‌دار شود، باید انتظار طغیان دوباره بیماری را داشت. مثل فلج اطفال و سرخک که اکنون در برخی کشورها، حتی کشورهای توسعه یافته اروپایی به‌دلیل اهمال در واکسیناسیون انتظار طغیان بیماری‌های حذف شده وجود دارد.

چرا برخی کشورها طغیان ویروس‌ ندارند؟‌
عوامل اجتماعی مؤثر بر سلامت ازجمله اقتصاد و سایر عوامل اجتماعی ازجمله جمعیت، تراکم، نظام حمل‌ونقل، سطح بهداشتی، وضعیت و سطح نظام دیده‌وری بهداشتی ویروس‌ها و درآمد ناخالص متغیرهایی هستند که به‌صورت شبکه‌ای روابط چندگانه و مرتبط دارند. این متغیرها روی انتشار، انتقال و تبعات و پیامدهای بیماری مؤثر هستند. زمانی که یک کشور نظام دیده‌وری قوی نداشته باشد، پس از شیوع گزارشی هم نخواهد داشت و پیامدها و حتی مرگ‌ومیر بیماران هم به درستی ثبت نمی‌شود. به همین دلیل اگر در یک کشور کمتر توسعه‌یافته وضعیت بهتری دیده شود، دلیل بر ابتلا و شیوع کمتر نیست. مشابه وضعیتی که درباره کرونا دیده شد و عموما در کشورهای کمتر توسعه یافته مثل افغانستان و بعضا پاکستان موارد گزارش انتقال، شیوع بیماری و مرگ‌ومیر بسیار پایین بود. حتی برخی کشورهای همسایه ایران هم به‌دلیل ضعف نظام دیده‌وری و ضعف اقتصادی گزارش‌های صحیحی نداشتند و بلکه داده‌های واقعی ارائه نمی‌کردند. کشورهایی مثل اسکاندیناوی، اروپای غربی، آمریکای شمالی یا برخی کشورهای حوزه اقیانوسیه یا جنوب شرقی آسیا نظام دیده‌وری قوی‌تری دارند، در نتیجه بررسی‌ها، گزارش‌دهی، گزارش‌گیری و داده‌های اطلاعاتی بهداشتی و سلامت قوی‌تر است. آنها داده‌های دقیق‌تری منتشر می‌کنند.

واکسیناسیون اهمیت زیادی دارد ‌
درباره بیماری‌های واگیر یکی از مهم‌ترین ضرورت‌ها واکسیناسیون عمومی است. نقاط نقص، کمبود و آسیب حوزه واکسیناسیون باید رفع شود. وضعیت واکسیناسیون در کشور ما قابل‌قبول است، اما باید ارتقا پیدا کند. ازجمله اینکه در حوزه بیماری‌هایی مثل آنفلوآنزا باید شاهد گسترش و دسترسی بهتر به واکسن‌ها باشیم و تولید داخل هم تقویت شود چون جمعیت نیازمند به این واکسن بیش از واکسن‌هایی است که سالانه تامین می‌شوند. در حوزه کووید-۱۹ هم باید وضعیت بهتری داشته باشیم نه اینکه در 2 سال گذشته حتی یک واکسن جدید برای تجویز یا تلقیح در دسترس نباشد. به هر حال ما کشوری هستیم که در پاندمی کرونا، 5 یا 6 واکسن تولید داخلی داشتیم اما امروز هیچ واکسن به‌روزرسانی شده داخلی یا خارجی حتی با هزینه شخصی هم در دسترس نیست. زیرساخت واکسن‌سازی در کشور وجود دارد و با انتقال تکنولوژی یا دستیابی به فناوری می‌توان واکسن‌های جدید آنفلوآنزا را به تعداد بیشتری تولید کرد و نیاز جامعه را پاسخ داد یا واکسن‌های به روز شده کرونا را در اختیار مردم قرار داد.


برخی ویروس‌ها  واکسن ندارند
برخی بیماری‌های واگیر مثل سرماخوردگی واکسن ندارند و رعایت بهداشت و آموزش بهداشت عمومی برای ارتقای سلامت در رده‌های سنی مختلف اهمیت پیدا می‌کند. نکات ساده‌ای مثل شست‌وشوی دست‌ها، استفاده از ماسک و ساده‌تر از همه ماندن فرد مبتلا یا مشکوک به بیماری‌های واگیردار در خانه برای مدت تعیین شده، اهمیت دارد تا بیماری به دیگران منتقل نشود. خانواده‌ها باید آگاه باشند که درصورت ابتلای فرزندانشان مانع از حضور او در مدرسه شوند. در واقع نیازمند تقویت این فرهنگ هستیم چون با همین راهکارهای ساده می‌توان جلوی شیوع بیماری یا اپیدمیک شدن آن را گرفت. آمادگی برای دیگر سناریوها مشابه پاندمی کووید-19 هم متوجه بخش‌های حکومتی، دولتی و نظام سلامت است.


ابتلای همزمان به چند ویروس خطرناک است؟
ابتلای مکرر خطرناک نیست چون هیچ‌یک از این ویروس‌ها حتی اگر ابتلا به آنها ایمنی موقت یا طولانی‌مدت هم بدهد، موجب ایمنی در مقابل خانواده دیگر ویروس‌ها نیستند. به همین دلیل ممکن است فرد در یک فصل، هم به رینوویروس مبتلا شود و هم به یکی از انواع آنفلوآنزا یا کووید-19. در کودکان هم که ایمنی کمتری وجود دارد، در سنین مهد‌کودک، کودکستان و دبستان موارد مبتلای مکرر وجود دارد. حداقل 12 بار ابتلا به بیماری‌های ویروسی در کودکان درنظر گرفته می‌شود و ممکن است علائم مشابهی در هر بار ابتلا داشته باشند ولی علل بروز بیماری لزوما ویروس همسانی نیست.