مسجد وقفیِ مسئول ضرابخانه شاهی
موضوع: مسجد معیرالممالک
ویژگی: بنای تاریخی دوره ناصری
***
معیرالممالک‌ها خاندان معروفی بودند که از زمان نادرشاه افشار تا اواخر دوره ناصری جزو صاحب‌منصبان دربار بوده‌اند. این خاندان مسئول ضرابخانه شاهی بوده‌اند. در اراضی واقع در محله سنگلج تهران خانه‌هایی وجود داشت که متعلق به معیرالممالک بود. او از سال 1246شمسی بناهای عمومی مختلفی را در این محله ساخت. مسجد - مدرسه معیرالممالک که توسط دوستعلی‌خان معیرالممالک وقف شد، یکی از بهترین نمونه‌هاست که شکل‌گیری شهر در دوره اسلامی را نشان می‌دهد.از جمله بناهای مشهور معیرالممالک مسجد، حوزه علمیه و آب‌انبار است. مسجد و مدرسه معیرالممالک یکی از آثار بسیار ارزنده و
به یادماندنی از معماری ایرانی در دوره ناصری است. وحید سپهرراد، مستندساز حوزه تهران می‌گوید: « مسجد معیرالممالک، هم به‌دلیل وسعت و معماری زیبا و هم به‌خاطر قرار گرفتن در مرکز شهر، محوریت داشت، به‌طوری که وعاظ مشهوری همچون حجتالاسلام فلسفی در آن روی منبر می‌رفتند. معماری مسجد و مدرسه معیرالممالک برعهده شیرجعفرخان بود و مسجد و مدرسه‌ای که دوستعلی‌خان ساخت، امروز به نام مسجد و مدرسه معیر شناخته می‌شود. این مدرسه زمانی به مدرسه چهارده معصوم هم معروف بود.»
به‌گفته قدیمی‌های محله، دوستعلی‌خان قصد داشت قسمت‌های مختلف این مسجد را کاشی‌کاری کند و حتی قسمتی از گنبد آن را با ورقه طلا بپوشاند، اما نشد.
در پژوهشی که در سال ۱۳۶۲ شمسی و با عنوان بررسی مسجد و مدرسه معیرالممالک در دانشکده شهرسازی و معماری دانشگاه شهید بهشتی درباره این مسجد انجام شد، آمده است: معیرالممالک با ایجاد این مسجد و مدرسه و آب‌انبار قصد داشت در قلب محله خود، اثری ماندنی از خود به یادگار بگذارد ولیکن سخن‌چینان به ناصرالدین‌شاه خبر می‌دهند که معیرالممالک قصد دارد در طهران مسجدی بسازد که با مسجد او، مسجد شاه، برابری کند و برای این کار از طلاهای دولتی استفاده و گنبد و گلدسته‌ها را مطلا کند. با اطلاع یافتن از این موضوع معیرالممالک تکذیب‌نامه‌ای به سلطان می‌فرستد و در آن می‌نویسد که طلاهای خزانه را برای حرم مطهر حضرت رضا(ع) می‌خواسته است. به این ترتیب دیگر معیرالممالک نتوانست بنای خود را تزیین و تکمیل کند. اکنون رواق‌های زیبای حیاط مسجد تخریب شده و ستون‌های سنگی آن که با حیاط همسطح شده صحنه غم‌انگیزی را به تصویر کشیده است. این مسجد- مدرسه در سال 1379شمسی در فهرست آثار ملی به ثبت رسید، اما امروز حال و روز خوبی ندارد. آرزو و درخواست اهالی سنگلج این است که دوباره درهای این مسجد به روی اهالی باز شود و با مرمت و بازسازی اصولی این بنا و آب‌انبار قدیمی آن، هویت تاریخی ازدست‌رفته احیا شود.
