کوچ به وقت «هامون»

راحله عبدالحسینی-روزنامه‌نگار

روزهای آخر تابستان و روزهای ابتدایی پاییز برای عشایر با آغاز کوچ پاییزه از مناطق ییلاقی (سردسیر) به مناطق قشلاقی (گرمسیر) همراه است. در بین عشایر کشور، عشایر سیستان و بلوچستان به نوع خاص کوچ خود زبانزد هستند؛ کوچ در جهت عقربه‌های ساعت به دور دریاچه و تالاب هامون. بیشترین جمعیت عشایر سیستان و بلوچستان با هر تغییر آب‌وهوایی گرد تالاب هامون می‌گردند و کوچ‌شان به ییلاق و قشلاق محدود نمی‌شود.

کوچ کوتاه دورانی
حدود ۴۰درصد عشایر سیستان در حاشیه دریاچه هامون زندگی و زمان کوچ مسافتی بین 5تا 10کیلومتر را طی می‌کنند. زمان این کوچ در تمام ایام سال و مقصد آن نقطه دیگری در داخل قلمروی زیستی طایفه و اطراف هامون است. در این نوع کوچ، عشایر معمولا به‌دنبال علوفه و آب دائم در حرکت هستند. علت این جابه‌جایی مداوم این است که تمام گیاهان یک منطقه مورد استفاده چرای دام قرار می‌گیرد. علاوه بر دستیابی به مرتع و علوفه در فصول مختلف، جمع‌آوری محصولات زراعی‌، باغ‌ها و خرما نیز علت کوچ است. مناطق ورودی عشایر مهاجر به استان درواقع از همان مناطقی است که عشایر به بیرون از استان کوچ می‌کنند. عشایر مناطق کهنوج و جیرفت که به منطقه جازموریان کوچ می‌کنند، به قسمت هامون در داخل استان نیز وارد می‌شوند. عشایر منطقه بیرجند در مواقعی که علف اطراف دریاچه هامون خوب باشد تا مناطق شیله در جنوب سیستان نیز می‌آیند.

زمان کوچ: بعد از دومین باران
دریاچه هامون سومین دریاچه بزرگ ایران و هفتمین تالاب بین‌المللی جهان برای عشایر زندگی‌بخش است. ابراهیم جان‌آبادی، یکی از افراد طایفه عشایر جان‌آبادی، به همشهری می‌گوید: «کوچ پاییزه برای ما تقریبا اواخر پاییز انجام می‌شود؛ چون در سمتی که ما هستیم تقریبا تا آذر هوا خیلی سرد نیست و بعد از آن به سمتی می‌رویم که هوا گرم‌تر باشد. در اصطلاح خودمان می‌گوییم کوچ ما بعد از دومین باران پاییزی است.» جان‌آبادی ادامه می‌دهد: «به خاطر خشکسالی هامون در سال‌های اخیر زندگی عشایر هامون هم در تنگنا قرار گرفته ‌است.» حاج‌خداداد براهوئی هم یکی دیگر از عشایر سیستان و بلوچستان است که به همشهری می‌گوید: «کوچ پاییزه عشایر اطراف هامون کمی دیرتر از عشایر استان‌های سردسیر است. عشایر هامون اطراف کوه خواجه در شهرستان هامون هم با کم آب شدن هامون کوچ می‌کنند.»

عشایر درون‌کوچ و عشایر برون‌کوچ
شیرزاد کمالی، رئیس امور عشایر سیستان و بلوچستان به همشهری می‌گوید: «کوچ عشایر استان به 2شیوه داخل استان و خارج استان تقسیم می‌شود. کوچ داخل استان در حوزه سیستان است. عشایر به سمت بلوچستان و شهرستان‌های خاش و تفتان می‌روند. کوچ عشایر هامون هم کوچ داخل استانی و اطراف هامون است که البته در سال‌های اخیر که هامون آورده آبی ندارد، به سمت مراتع دیگر استان یا حتی خارج از استان هم کوچ می‌کنند.» کمالی درباره کوچ عشایر خارج از استان ادامه می‌دهد: «عشایر زهک، نیمروز و زابل از نیمه اول اسفند به‌خاطر گرمی هوا به خراسان جنوبی می‌روند. در مجموع 325خانوار کوچنده خارج از استان داریم که به خراسان جنوبی کوچ می‌کنند.»