گزارش
روزگار کبریت در تبریز
کبریت‌سازی از نخستین صنایعی است که در تبریز شکل گرفت؛ این شهر را می‌توان نقطه شروع صنعت کبریت‌سازی در ایران دانست
محمود مولایی-روزنامه‌نگار
سرگذشت کبریت و کبریت‌سازی بیشتر از یک قرن قدمت دارد؛ همان زمانی که کبریت وارد ایران شد و کارآفرینان به راه‌اندازی کبریت‌سازی در ایران پرداختند. تقریبا تولیدکنندگان کبریتی که امروز در بازار موجود است، همان تولیدکنندگان قدیمی هستند؛ یعنی از دوران قاجار تا به امروز همچنان فعالیت می‌کنند. در میان آنها اما سرگذشت خاندان توکلی و خاندان خویی در احداث نخستین کارخانه‌های کبریت‌سازی شنیدنی است.
توکلی و خویی
«توکلی‌ها نخستین کارخانه تولید کبریت ایرانی را احداث کردند؛ یعنی آنها سرشاخه کبریت معاصر در ایران به‌حساب می‌آیند.» این صحبت‌های ایوب نیکنام لاله است که به‌زودی کتاب «خاندان کبریت‌ساز توکلی؛ کارآفرینان بزرگ آذربایجان» از او وارد بازار می‌شود. او به همشهری می‌گوید: «قبل از مشروطه یعنی قبل از 1290شمسی ما کبریت‌سازانی در تبریز داشتیم که محدود به 4 تا 5 کارگاه بودند. اواخر دوران قاجار نام میرزاحسین واعظ در اسنادی که ما به‌دست آوردیم، به نام میرزاحسین کبریت‌ساز ثبت شده است.»
به‌گفته نیکنام لاله، توکلی‌ها از خویی‌ها در این صنعت 4سال جلوتر بودند. این مورخ تبریزی عنوان می‌کند: «در اسنادی که ما به آن رسیدیم، به استشهادیه محلی دست پیدا کردیم که یکی از آنها به تأیید پدر شهریار شاعر یعنی میرآقا بهجت خشگنابی رسیده است. ایشان نوشته که در عدلیه (دادگستری فعلی) توکلی‌ها (حاج آقا توکلی) 4سال از خویی‌ها در صنعت کبریت‌سازی قدیمی‌تر هستند.»
او ادامه می‌دهد: «خاندان توکلی اصالتا از ایروان بودند که بعد از معاهده ترکمانچای (1206شمسی) به تبریز سفر می‌کنند و در اینجا به‌عنوان تاجر قندوشکر و کبریت مشغول می‌شوند. برخی از آنها ابتدا درباره قندوشکر تحقیق و تولیدی آن را راه‌اندازی می‌کنند. بعد از آن روی کبریت تحقیقات خود را شروع می‌کنند که آن موقع در روسیه کبریت وجود داشت؛ یعنی الگوی کبریت به ایران از روسیه آمده است. ابتدا کبریت هم به‌صورت دستی درست می‌شد؛ آن هم با چوب جارو. ماده شیمیایی آن هم از طریق باروت جنگی تهیه می‌شد؛ یعنی کبریت وطنی به‌صورت سنتی در سال‌های 1290و 1291شمسی درست می‌شد.»
پیش از جنگ جهانی اول
جنگ جهانی اول سال 1293شمسی شروع شد و در 1297به پایان رسید. نیکنام لاله می‌گوید: «قبل از جنگ جهانی (1293شمسی) اول توکلی‌ها تصمیم می‌گیرند دستگاه تولید کبریت را از روسیه بگیرند. آنها مبلغی هم پرداخت می‌کنند، ولی به‌دلیل اینکه روسیه درگیر جنگ‌های داخلی بود، توکلی‌ها نمی‌توانند دستگاه کبریت‌سازی را به ایران وارد کنند و به سختی مبلغ پرداختی را پس می‌گیرند و به تبریز برمی‌گردند.»
او تأکید می‌کند: «میرزا لطفعلی مُستِی بی‌تبریزی و پسرانش میرزاعباس و میرزاحسن همگی در کارهای فنی مهارت داشتند؛ یعنی در سال 1280شمسی درباره تعمیر برق و این چیزها کار کرده بودند. آنها نقشه ساخت دستگاه کبریت‌سازی را از روسیه می‌گیرند و از روی نقشه در تبریز 3،2 باری دستگاه کبریت‌سازی را می‌سازند و سرانجام در سال 1294شمسی موفق می‌شوند. آنها به خانواده مخترع شهرت داشتند و در یکی از اسنادی که به‌دست آمده، حاج آقا(میرزا لطفعلی) می‌گوید من مخترع کبریت و دستگاه آن هستم.»
نیکنام لاله توضیح می‌دهد: «سال 1295شمسی خویی‌ها از این خانواده (مخترع) دستگاه کبریت‌سازی خریداری و در 3،2محله خوی کارگاه کبریت‌سازی راه‌اندازی می‌کنند. خاندان خویی‌ها ثروتمند بودند و کارخانه کبریت‌سازی را در محله باغمیشه تبریز راه‌اندازی می‌کنند که یکی از کارخانه‌های آن زمان بوده است. آنها بعد از انقلاب مشروطه نفوذ زیادی داشتند و در سال 1300شمسی ساخت کبریت در ایران را به انحصار خودشان درمی‌آورند.»
او یادآور می‌شود: «به همین دلیل کارخانه توکلی و کارخانه آذر بسته می‌شود و مشکلات بسیاری برای آنها به‌وجود می‌آید، ولی به‌دلیل نفوذی که خویی‌ها داشتند، کسی نمی‌تواند جلوی آنها بایستد؛ البته به غیر از خاندان توکلی که به‌صورت پنهانی به تولید کبریت ادامه می‌دهند.»
پسران توکلی
«پسران حاج آقا توکلی، یکی متولد 1294است و دیگری 1296. در سال 1314آنها که بزرگ شده اندکمک حال حاج آقا توکلی می‌شوند؛ حاج مسعود و حاج نقی. حاج آقا تقی توکلی در این هنگام به تهران سفر می‌کند و به اداره مالیه و عدلیه می‌رود تا مشکل انحصار تولید کبریت را رفع کند، ولی زورش نمی‌رسد تا اینکه به شهریور 1320و بعد از آن اشغال ایران به‌دست متفقین می‌رسیم.» نیکنام لاله با این توضیح ادامه می‌دهد: «شهرها به هم می‌ریزد و خویی‌ها هم دیگر قدرت قبل را نداشتند. حاج آقا توکلی اما با تلاش خود از طریق دادگستری به نتیجه می‌رسد و به تولید کبریت ادامه می‌دهند.» او تأکید می‌کند: «در دهه 20شمسی توکلی‌ها یک کارخانه کبریت‌سازی دیگری را در محله شاه‌آباد راه‌اندازی می‌کنند. در دهه‌های30و 40شمسی توکلی‌ها کمی از خویی‌ها پیشی می‌گیرند و با توجه به بزرگ شدن بچه‌ها و نوه‌ها و تحصیلات و آموزش‌هایی که در خارج از کشور می‌بینند، کارخانه‌های کبریت‌سازی توکلی را به‌روز می‌کنندبه طوری که یکی از مهم‌ترین‌کارخانجات ایران لقب می‌گیرد.»
ادامه مسیر
در دهه‌های بعدی کارخانه کبریت‌سازی توکلی بیش از 10سال تعطیل شد. در دهه70 بار دیگر کارخانجات کبریت‌سازی فعالیت خود را شروع کرد. مؤلف کتاب «خاندان کبریت‌ساز توکلی؛ کارآفرینان بزرگ آذربایجان» در این باره می‌گوید: «در دهه70، مهندس تقی توکلی و نوادگانش اموال خود را پس می‌گیرند و بار دیگر کارخانه کبریت‌سازی جان می‌گیرد.»
در سال 1397 مهندس تقی توکلی درگذشت، ولی کارخانه کبریت‌سازی به راه خود ادامه داد و تا امروز هم برقرار است. نیکنام لاله عنوان می‌کند: «بعد از فوت مهندس تقی توکلی، کارخانه کبریت‌سازی به‌صورت خانوادگی اداره می‌شود.» او اضافه می‌کند: «در حال حاضر هم کارخانه‌های کبریت‌سازی تولید انبوه دارند، ولی واقعیت این است که دیگر بازار کشش سابق را ندارد. اکنون قسمت بزرگی از کارخانجات کبریت‌سازی توکلی به 30کیلومتری تبریز منتقل شده است.»
مکث
کبریت در ایران
کبریت در ایران برای نخستین‌بار در زمان قاجار به واسطه گردشگران و جهانگردان خارجی دیده شد. سپس کبریت‌های سوئدی و اتریشی به‌طور رسمی وارد شدند. در ابتدا کبریت کالایی لوکس و اشرافی به‌حساب می‌آمد و در دسترس عموم مردم نبود و کاربرد آن بیشتر برای مصرف دخانیات بود تا مصارف آشپزخانه‌ای. چندین دهه به طول انجامید تا کبریت به عنوان‌کالایی عمومی در اختیار مردم قرار بگیرد.در اواخر سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار، برادران پولیاکوف با مشارکت امین‌الدوله توانستند نخستین کارگاه کبریت‌سازی را در تهران با نام کبریت تهران دایر کنند که چندی پیش تعطیل شد. اولین کارگاه‌های کبریت‌سازی در ایران توسط تقی توکلی و میرزاحسین واعظ در سال ۱۲۹۷ در تبریز دایر شد و سپس بعد از آن محمدرحیم خویی کارخانه کبریت ممتاز را در همان شهر دایر کرد.
نخستین کبریت
نخستین کبریت شیمیایی در سال ۱۸۲۷ میلادی به‌دست «جان واکر» ساخته شد. واکر در آزمایشگاهش هنگامی که ظرفی از مواد شیمیایی را هم می‌زد، از تکه چوبی برای هم زدن آمیخته‌ای از آنتیموان سولفیت، پتاسیم کلرات، صمغ و نشاسته استفاده کرد. پس از اینکه چوب را از آوند مواد شیمیایی بیرون کشید برای پاک کردن مواد چسبیده به چوب، آن را روی میز کشید و با شگفتی دریافت که چوب آتش گرفت. بدین گونه واکر برای نخستین‌بار کبریت اصطکاکی یا خراشیدنی را پیدا کرد.
اختراع دستگاه کبریت سازی
میرزالطفعلی مُستِی بی‌تبریزی و پسرانش میرزاعباس و میرزاحسن که در کارهای فنی مهارت داشتند، نقشه ساخت دستگاه کبریت‌سازی را از روسیه می‌گیرند و از روی نقشه در تبریز 3،2باری دستگاه کبریت‌سازی را می‌سازند و سرانجام در سال 1294شمسی موفق می‌شوند.
