سرباز کوچک اصفهان بر لبه انقراض

مجید جباری-روزنامه‌نگار

آفانیوس یا گورخرماهی، گونه نادر و ارزشمند اکوسیستم‌های آب شیرین اصفهان، تا چند سال پیش در سراسر تالاب گاوخونی، زاینده‌رود، چشمه‌ها و برکه‌های شرق اصفهان زیست می‌کرد و با تغذیه از لارو حشرات و پشه‌ها از مردم در برابر سالک، مالاریا و دیگر بیماری‌هایی که از حشرات به انسان منتقل می‌شوند محافظت می‌کرد. طی ۲دهه گذشته اما به‌دلیل تشدید خشکسالی، زیستگاه‌های هزاران‌ساله این گونه بومی اصفهان به‌شدت کاهش یافت. در حال حاضر زیستگاه گورخرماهی(آفانیوس اصفهان) تنها به بخش‌هایی از شرق اصفهان مانند اندک آبگیرهای ورزنه، آب‌بند شاخ‌کنار و چشمه جرقویه علیا محدود شده است. با وجود اجرای پویش مردمی حفاظت از ماهی آفانیوس توسط علاقه‌مندان محیط‌زیست زنگ خطر انقراض سرباز کوچک اصفهان به صدا درآمده است.

ماهی بومی اصفهان هیچ جای دنیا وجود ندارد
فرشته عالمشاه، فعال محیط‌زیست و مدیر پویش حفاظت از ماهی آفانیوس اصفهان: ماهی آفانیوس گونه بومی استان اصفهان است. این گونه آبزی ، لاروخوار و شکارچی است. ماهی آفانیوس یا گورخر ماهی اصفهان بیش از هزار سال است که از مردم اصفهان در برابر بیماری‌ها دفاع می‌کند. نسل جدید کمتر با این ماهی آشنا هستند، اما در گذشته مردم اصفهان این ماهی را به‌خوبی می‌شناختند و همان «ماهی‌جوبی» راه‌راهی بود که اصفهانی‌ها در زاینده‌رود و مادی‌ها می‌دیدند. با توجه به اینکه لارو حشرات بخش مهمی از تنوع غذایی این ماهی است، مبارزه بیولوژیکی با بیماری مالاریا و کاستن از جمعیت پشه‌ها از فواید ماهی آفانیوس است. اهمیت این ماهی برای اصفهان این است که این گونه جزو گونه‌های بوم‌زاد اصفهان است و در هیچ جای دنیا وجود ندارد.
گرچه ۱۰ تا ۱۴گونه از آفانیوس در ایران و مناطق مختلف زندگی می‌کنند، اما این گونه بومی فقط در اصفهان هست و در معرض خطر انقراض قرار دارد. به‌دلیل خشک‌شدن زاینده‌رود و از دست‌ دادن زیستگاهش در زاینده‌رود و تالاب گاوخونی یکی از معدود زیستگاه‌های این ماهی در بعضی از مناطق جرقویه علیاست و برای حفظ چرخه آب زاینده‌رود وجودش الزامی است. ماهی آفانیوس وظایفی دارد که به سلامت اکوسیستم کمک می‌کند و به آن نیاز داریم، چون این ماهی علاوه بر حفظ سلامت مردم، به کنترل رشد گیاهان کمک می‌کند.

زیستگاه‌ محدود گورخرماهی اصفهان
رضا خلیلی، فعال محیط‌زیست: از سال۱۳۸۷ تغییر اقلیم، برداشت‌های بی‌رویه و اجرای طرح‌های انتقال آب بین‌حوزه‌ای، رود پرآب زاینده‌رود را به رودخانه فصلی و مقطعی تبدیل و بخش‌های وسیعی از تالاب گاوخونی و زاینده‌رود را خشک کرد.
همچنین ورود پساب کشاورزی و تراوش فاضلاب به رودخانه در کنار دیگر عوامل، جمعیت گورخرماهی یا ماهی آفانیوس اصفهان را کاهش داده است.
این گونه بومی براساس مشاهدات میدانی غیر از چشمه جرقویه، در آب‌بند شاخ‌کنار، زهاب‌های ورزنه تا گاوخونی و مصب زاینده‌رود به شکل محدود زیست می‌کند. گورخرماهی در آب‌های بی‌کیفیت و غیرزلال هم دیده می‌شود که نشان می‌دهد این گونه خود را با شرایط نامناسب زیستی هم تطبیق داده و زنده مانده‌ است.
تلاش‌ها برای حفاظت و احیای ماهی رو به زوال بومی اصفهان ادامه دارد و پویش مردمی حفاظت از ماهی آفانیوس چند سال است در چشمه جرقویه علیا اجرا شده است که واقعا تلاش‌های صورت گرفته جای قدردانی و تشکر دارد. سازمان‌ها و دستگاه‌های دولتی هم باید به کمک پویش‌های مردمی بیایند تا این گونه ارزشمند و در معرض خطر انقراض تکثیر و احیا شود. رهاسازی ماهی قرمز در رودخانه‌ها بزرگ‌ترین آفت برای ماهی‌های بومی است.