سیاسی‌کاری، عامل کم‌آبی در چهارمحال و بختیاری

مریم سمائی |خبر‌نگار

مرتفع‌ترین استان کشور با بیشترین میزان انباشت برف در ارتفاعات دچار بحران کمبود آب شده است؛ استان چهارمحال‌وبختیاری که 10درصد از آب کشور از کوه‌های همین استان سرچشمه می‌گیرد همچنان‌که این استان سرچشمه 2 رودخانه بزرگ زاینده‌رود و کارون است. بیش از صدها چشمه جوشان در ارتفاعات چهارمحال‌وبختیاری وجود دارد که حالا بسیاری از آنها یا خشک شده‌اند یا مقدار کمی آب دارند. بر هم خوردن توازن بین منابع آبی و مصرف آن موجب شده که وضعیت آب در این استان آبخیز هر سال وخیم‌تر از سال قبل شود؛ به‌طوری که هم‌اکنون 8دشت این استان در وضعیت ممنوعه بحرانی قرار دارد و حتی در بسیاری از روستاها آبی برای زندگی کردن وجود ندارد و با تانکر آب این روستاها تأمین می‌شود.

تغییر در نظام بارندگی

روح‌الله فتاحی، عضو هیأت علمی منابع آب دانشگاه شهرکرد و رئیس سابق مرکز تحقیقات آب این دانشگاه در این‌باره به همشهری می‌گوید: استان چهارمحال‌وبختیاری برخلاف مناطق پست که دریافت‌کننده جریان آب هستند استانی مرتفع و زهکشی‌شونده است. دشت‌های این استان به‌دلیل مرتفع بودن آن فرصت رسوب‌گذاری نداشته و اگر هم دشت رسوبی وجود داشته باشد با ضخامت کم است؛ بنابراین عمده منابع آبی در این استان، منابع آب سطحی است.

او با اشاره به تغییر نظام بارندگی در استان چهارمحال‌وبختیاری می‌گوید: در سال‌های اخیر در این استان علاوه بر تغییر نوع بارش‌ها توالی بارش‌ها هم تغییر پیدا کرده به‌عبارتی اگر پیش از این 250میلی‌متر بارندگی در قالب 4یا 5بارش داشتیم الان این مقدار در قالب 20یا 25بار بارندگی وجود دارد. بارش‌های برفی استان هم کاهش پیدا کرده و این باعث شده که نفوذ اندک آب به سفره‌های زیرزمینی که پیش از این وجود داشت از بین برود. فتاحی به افزایش ضریب جریان آب هم اشاره و تصریح می‌کند: متأسفانه از دهه60 به بعد شاهد افزایش ضریب جریان آب یا همان رواناب‌ها بودیم؛ به‌طوری که هم‌اکنون بیش از 40درصد رواناب داریم که این در سال60حدود سه‌دهم درصد بوده است. این امر ناشی از تغییر نوع بارندگی‌ها و همچنین تغییر کاربری و تخریب پوشش جنگل‌ها و مراتع است.

 حفر چاه، ‌آفت منابع آب زیرزمینی 

این استاد دانشگاه می‌افزاید: از سال65  استفاده از منابع زیرزمینی به‌شدت افزایش پیدا کرده و تمام نیاز این استان از آب‌های زیرزمینی اعم از آب چشمه، چاه و قنوات تأمین می‌شد و همان اندک ذخیره هم از بین رفته است.
فتاحی درباره افزایش 10برابری جمعیت استان هم اضافه می‌کند: جمعیت استان در سال 55حدود 150هزار نفر بوده که این رقم الان به بیش از یک‌میلیون نفر رسیده است. افزایش جمعیت در کنار توسعه کشاورزی و شهرک‌های صنعتی موجب شده که به سیستم آب زیرزمینی فشار زیادی وارد شود و این درحالی است که سال‌های سال راحت‌ترین راه برای مسئولان دادن مجوز حفر چاه بوده است.

به گفته وی، چند برابر بیشتر از حد مجاز از آب‌های زیرزمینی که متأسفانه در این استان به‌شدت ضعیف است، برداشت شده و الان وضعیت این آب‌ها بسیار ضعیف‌تر از قبل است؛ به‌همین دلیل مشکل کم‌آبی در همه نقاط استان به چشم می‌خورد.

سیاست‌های نادرست به افت آب‌های زیرزمینی دامن زد 

فتاحی در ادامه این را هم می‌گوید که استان چهارمحال‌وبختیاری تا 10سال پیش شرکت آب منطقه‌ای مستقل نداشت و زیرنظر آب منطقه اصفهان بود و آنجا هم برحسب سیاست‌های نادرست و استعماری که داشت اجازه برداشت از سرشاخه‌های زاینده‌رود را به استان ما نمی‌داد و همه را تشویق به استفاده از آب زیرزمینی می‌کرد.

او از خشک شدن چشمه‌ها و چشمه‌سارهای استان ابراز تأسف می‌کند و می‌گوید: استان چهارمحال‌وبختیاری چشمه‌های بسیاری داشت که بخش عمده‌ای از آنها خشک شده و یا مقدار کمی آب دارد. براساس داده‌های ثبت شده اکنون ما در استان چهار محال و بختیاری به‌طور متوسط در آب‌های زیرزمینی با کاهش سطح   20تا 25متری مواجهیم که این میزان در برخی از دشت‌ها به 60متر هم می‌رسد. این در حالی است که بخش عمده‌ای از آورد سالانه رودخانه‌های کارون و زاینده‌رود از استان چهارمحال‌وبختیاری است و اگر ما کل نیاز آبی استان را از این رودخانه‌ها تأمین کنیم تنها 10درصد از آورد آن استفاده می‌شود.


راهکارهای مقابله با کم‌آبی 

فتاحی تصریح می‌کند: ما باید به جای اتکا به آب‌های زیرزمینی سراغ آب‌های سطحی می‌رفتیم و با کار آبخیزداری اصولی درصد آب و نفوذ آن را در همان آبخوان‌ها تقویت می‌کردیم تا به‌تدریج آب در آبخوان‌ها برای مناطق پایین‌دست آزاد می‌شد. به این ترتیب هم استان ما از آب‌های سطحی استفاده بهینه می‌کرد و آب‌های زیرزمینی آن تقویت می‌شد و هم استان‌های پایین‌دست به آب مورد نیازشان دست پیدا می‌کردند.
این استاد دانشگاه در ادامه تأکید می‌کند: اگر بخشی از درآمد حاصل از حقابه‌ها به توسعه آبخیزداری استان چهارمحال‌وبختیاری تعلق می‌گرفت می‌توانستیم تا حدودی مشکلات کمبود آب در استان را کم کنیم. باید جایی که تولید‌کننده آب است، حفظ شود. هم‌اکنون در بیشتر کشورهای جهان با طرح‌های ساده‌ای مانند ملایم کردن شیب، احداث بند‌های ساده، توسعه مراتع و جنگل‌ها و... آب را در بالادست تقویت می‌کنند چون ذاتا در مناطق مرتفع آب نفوذ نمی‌کند و بخش اندکی هم که نفوذ می‌کند زهکشی شده و به پایین‌دست می‌رود.

فتاحی درباره راه‌های برون‌رفت از وضعیت موجود می‌گوید: ایجاد فرصت‌های شغلی که به منابع طبیعی وابسته نیستند، پرداختن به موضوع آبخیزداری و حفظ آبخیز و نگهداشت آب در حوضه، کنترل برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی، افزایش تصفیه‌خانه‌های استان و بازچرخانی آب و تصفیه آن، توسعه کشت گلخانه‌ای و توسعه آبیاری میکرو و تکمیلی، مهار و برداشت از آب‌های سطحی، سازگاری با اقلیم و... ازجمله عواملی است که می‌تواند به کنترل بحران آب در کشور کمک کند.

با اقلیم نجنگیم

او با بیان اینکه باید با اقلیم سازگار شویم نه اینکه به جنگ آن برویم، یادآور می‌شود: اصفهان شهری در حاشیه کویر است. وقتی جمعیت این استان چند برابر می‌شود و صنایع در آن توسعه می‌یابد، نیاز به آب بیشتری پیدا می‌کند؛ درحالی‌که آب در این استان کارایی خود را از دست می‌دهد و به سیستمی که مصنوعی است وابسته می‌شود و این سیستم مصنوعی بر اثر تغییرات به‌شدت آسیب‌پذیر می‌شود.

فتاحی درخصوص بحث حقابه کشاورزان اصفهانی هم می‌گوید: هم‌اکنون این حقابه کشاورزان اصفهانی بحق است اما نه حق ذاتی برای آنها، بلکه حقی که به اشتباه برای آنها لحاظ شده است. اگر به آمار مساحت زمین‌های کشاورزی نگاهی بیندازید، می‌بینید که یک زمین 2 هکتاری در سال60 الان به 20هکتار تبدیل شده و برای آبرسانی آن کانال کشیده شده است. اینجا کشاورز مقصر نیست، بلکه کسی که مجوز توسعه کشاورزی را صادر کرده مقصر است؛ چون این حوضه پتانسیل این مقدار کشاورزی را ندارد. الان حقابه کشاورزی برای 2هکتار هست اما برای 20هکتار آبی وجود ندارد.

بخشی‌نگری در برنامه‌ریزی 

او ضمن حمایت از قانون استقلال آب استانی تصریح می‌کند: زمانی که این قانون تصویب نشده بود مسئول آب منطقه‌ای که مسئول 3 استان اصفهان، یزد و چهارمحال‌وبختیاری بود باید همانطور که برای توسعه استان اصفهان کانال آب ایجاد می‌کرد برای استان چهارمحال‌وبختیاری هم برنامه‌ریزی انجام می‌داد نه اینکه این استان را وادار به برداشت از منابع آب زیرزمینی کند. این استاد دانشگاه در ادامه می‌گوید: هم‌اکنون مقدار آبی که در استان چهارمحال‌وبختیاری از زاینده‌رود برداشت می‌شود در آن حدی نیست که اگر برداشت نشود مشکل اصفهان حل شود. اگر سد زاینده‌رود آب داشته باشد باید حدود یک‌میلیارد و 400میلیون مترمکعب باشد؛ این در حالی است که کل میزان برداشت استان ما از زاینده‌رود تنها 100میلیون مترمکعب است.

طرح شیرین کردن آب دریا

رئیس مرکز تحقیقات منابع آب دانشگاه شهرکرد هم در گفت‌وگو با همشهری از به هم خوردن توازن آب و میزان مصارف می‌گوید و اضافه می‌کند: هم‌اکنون مهم‌ترین مشکل این است که مصارف بیش از منابع آب موجود تعریف شده و این وضعیت هر سال بدتر از سال قبل می‌شود. الان به‌دلیل وقوع خشکسالی‌های پیاپی و تغییر بارش‌ها از برف به باران در 8دشت استان چهارمحال‌وبختیاری وضعیت ممنوعه بحرانی داریم. بسیاری از روستاهای استان آب ندارند و با تانکر به آنها آبرسانی می‌شود؛ درحالی‌که پیش از این چشمه داشتند.

رسول میرعباسی معتقد است: با به هم خوردن توازن آب و میزان مصرف یا باید به سمت تعریف منابع جدید برویم که عملا زمانبر است یا میزان مصارف را کنترل کنیم.

میرعباسی می‌گوید: طرح شیرین کردن آب دریا و انتقال آن برای مصارف کشاورزی مطرح شده اما باید بررسی کرد که هزینه‌ای که برای شیرین و با کیفیت کردن آب دریا صرف می‌شود چه میزان است و آیا تأمین امکاناتی که برای انتقال این آب تا ارتفاع 2000متری نیاز است مقرون به صرفه خواهد بود یا نه؟ حتی اگر مقرون به صرفه باشد هم این طرح زمانبر خواهد بود و نیاز امروز کشور را جواب نمی‌دهد.

تنها 5درصد صرفه‌جویی در کشاورزی

میرعباسی در ادامه می‌گوید: راه دوم، کنترل مصارف آب است. هم‌اکنون حدود 90درصد آب صرف مصارف کشاورزی می‌شود. اگر تنها 5درصد در این زمینه صرفه‌جویی شود، به‌طور حتم مشکل تا حدودی مرتفع می‌شود. او اشاره‌ای هم به مشکلات کمبود آب در استان اصفهان می‌کند و می‌گوید: پیش از این قرار بود با احداث تونل سوم کوهرنگ آب از اصفهان به یزد برود؛ این در حالی است که تونل هنوز احداث نشده اما آب سال‌هاست که به استان یزد منتقل می‌شود.

میرعباسی درباره توسعه کشاورزی در استان چهارمحال‌وبختیاری هم می‌گوید: مصارف جدید تعریف شده و تخصیص‌هایی از طرف وزارت نیرو به کشاورزان داده شده است در اینجا مردم مقصر نیستند سیاستگذاری‌ها اشتباه بوده و مقصر، کسانی هستند که با سیاستگذاری‌های نادرست مجوز صادر کرده‌اند.


چانه‌زنی‌ها به بحران آب دامن زده‌ است

عضو هیأت علمی منابع آب دانشگاه شهرکرد در پاسخ به این پرسش که آیا وزارت نیرو هم‌اکنون در ارائه حقابه‌ها عدالت را رعایت می‌کند به فشارهای سیاسی اشاره می‌کند و می‌گوید: از یک‌سو بحث حقابه، حقوق، علم و دانش، برنامه‌ریزی و مدیریت در منابع آب وجود دارد و از سوی دیگر بحث دخالت را داریم. وقتی امور سیاسی در مسائل محیط‌زیستی وارد می‌شود و براثر چانه‌زنی‌ها امتیاز‌هایی به افراد داده می‌شود، بدیهی است که مسائل و مشکلات حوزه آب لاینحل باقی می‌ماند. پیش از این نماینده‌ای به من مراجعه کرد و گفت که می‌خواهم در فلان شهر 20هزار هکتار را زیرکشت ببرم وقتی به او گفتم که این شدنی نیست و کلاس این زمین برای این کشت مناسب نیست، علاوه بر اینکه بنده توبیخ شدم او با چانه‌زنی‌هایی که انجام داده بود، این زمین را زیرکشت برد و مجوزهای لازم را گرفت. برای دوستان ما در وزارت نیرو هم همین اتفاق روی می‌دهد. آنها هم بر اثر فشارهای سیاسی و تصمیم‌های تحمیلی مجبور به صدور مجوز می‌شوند. روح‌الله فتاحی  اضافه می‌کند: اگرچه بسیاری از برنامه‌ریزی‌ها براساس آمایش سرزمین نبوده و مدیریت منابع آب هم علمی نیست اما در عین حال فشارهای سیاسی و تصمیمات غیرکارشناسی هم وجود دارد.