گزارش
کارشناسان به همشهری می‌گویند خانواده‌ها برای اوقات فراغت فرزندانشان چگونه برنامه‌ریزی کنند
دانش‌آموزان تابستان را چگونه سپری کنند؟
فهیمه طباطبایی |خبرنگار
تابستان برای بچه‌ها به‌خصوص دانش‌آموزان خیلی با شکوه و هیجان شروع می‌شود؛ اغلب آنها ماه‌های سال را تک‌تک شمرده‌اند تا خرداد هر چه سریع‌تر بیاید و آنها از امتحانات و درس و کتاب خلاص شوند و تعطیلاتی را شروع کنند که دیگر هیچ‌کس نتواند برای آنها قوانین سخت بگذارد و تعیین تکلیف کند. چه نقشه‌هایی که بچه‌ها برای تعطیلات خود می‌کشند، خواب تا ظهر و تفریح با دوستان و کلاس شنا و مسافرت و گردش و... رویاهایی که در واقعیت خیلی زود برای بسیاری از آنها تکراری و کسل‌کننده می‌شوند و جای خود را به نوای «حوصله‌ام سر رفت» می‌دهند. خانواده‌ها در طول سالیان دراز برای برخورد با این پدیده کارهای زیادی کرده‌اند. ابتدا پر کردن اوقات فراغت با بازی‌ها و تفریحات ورزشی و نهایتا شرکت در کلاس‌های قصه‌خوانی، سفالگری و نقاشی بود، بعد با شیبی ملایم کلاس‌های درسی و موسیقی و...جای خود را در بین بچه‌ها باز کرد و بعد هم کلاس‌های درسی و کمک‌آموزشی به آن اضافه شد تا آنجا که عده بسیاری از فعالان حوزه کودک نسبت به گسترش این پدیده واکنش نشان دادند.
دیدگاه توران میرهادی درباره اوقات فراغت
مرحوم توران میرهادی که از برجسته‌ترین چهره‌های حوزه آموزش کودکان و نوجوانان بود و تالیفات فراوانی را در حوزه آموزش کودکان و نوجوانان از خود به جای گذاشته است، در کتاب «جست‌وجو در راه‌ها و روش‌های تربیت» درباره اوقات فراغت کودکان نوشته است: «مطالعه ما نشان داد که خانواده‌های ما، 3دسته‌اند: دسته اول که ما آنها را «خوراک - پوشاکی» می‌نامیم، بیشتر به این 2جنبه از نیازهای فرزندان خود توجه می‌کنند. کودکان اینگونه خانواده‌ها، طی تعطیلات تابستان و به‌خصوص در شهرها، خیلی زود خسته و پژمرده می‌شوند. دسته دوم، را می‌توان خانواده‌های «شتابزده» نامید. کودکان این خانواده‌ها باید در تعطیلات تابستانی، چندین نوع کلاس آموزشی جدید را طی کنند. فرصتی برای استراحت ذهنی ندارند و به‌شدت خسته می‌شوند. دسته سوم خانواده‌های متعادل هستند که ضمن به‌وجود آوردن وسایل کار و سرگرمی برای فرزندانشان، معتقدند تابستان فرصتی است برای تجدید قوا و انجام کارهای سازنده و مورد علاقه.» او گفته است: «تجربه به ما نشان داده که علاوه بر تجدید قوا، تابستان فرصتی است برای هضم و جذب مطالب آموخته شده در طول سال تحصیلی. با توجه به این 2نکته مهم در تعطیلات، تجدید قوا و هضم و جذب مطالب، برای تابستان دانش‌آموزان برنامه‌هایی گوناگون تنظیم کردیم. ابتدا دست به تشکیل کلاس‌های تابستانی زدیم و برنامه‌های متنوع گردش، هنر و کاردستی را پایه قرار دادیم. پس از 3سال، متوجه شدیم که این برنامه‌ها با همه تنوع و نشاطی که دربرداشت، کودکان را خسته می‌کرد و فرصت و آزادی لازم برای استفاده از اوقات فراغت را از آنان می‌گرفت.»
او معتقد بود: «کودکان و نوجوانان، گاهی دوست دارند دقیقا هیچ برنامه‌ای نداشته باشند، به حال خود رها شوند و به تخیلات و اندیشه‌های خاص خود بپردازند. اینها زمان هضم، جذب، رشد و تفکر است. اشتباه است اگر ما مربیان و همچنین والدین، این زمان‌ها را گمشده تلقی کنیم. » توران میرهادی خیلی ساده راه و رسم پرکردن اوقات فراغت کودکان را به خانواده‌ها می‌آموزد: «ساختن عروسک و وسایل بازی، منظم کردن کتابخانه‌های شخصی و گذاشتن آن در اختیار کودکان محل، تنظیم برنامه های نمایشی به کمک دوستان، کمک به روستاییان هر زمان که به روستا می‌رفتند، نگهداری حیوانات خانگی، به‌عهده گرفتن مسئولیت باغچه یا گلدان‌های خانه و امثال آنها می‌تواند مفید باشد.» اما برخی از کارشناسان حوزه کودکان و نوجوانان و والدین در پاسخ می‌گویند که این روزها نمی‌توان بچه‌ها را مانند دهه‌های قبل با سرگرمی‌های اینچنینی سرگرم کرد، آنها معتقدند که بچه‌های امروز به‌خصوص نوجوان‌ها به تفریحات متفاوت‌تری نیاز دارند و این نوع تفریحات در طولانی‌مدت نمی‌تواند آنها را سرگرم کند.
شناخت توانایی کودک، قدم اول است
علی ترقی‌جاه، فعال حوزه کودک و نوجوان که مسئول پروژه «زرند، شهری برای کودکان» نیز هست، در تکمیل ایده‌های توران میرهادی به همشهری گفت: «نخستین نکته این است که ما باید اجازه بدهیم بچه‌ها در این فرصت به‌خودشان نزدیک شوند و خودشان را بشناسند. در واقع شناخت کودکان از خود و درک ما از آنها باعث می‌شود که بتوانیم برای اوقات فراغت آنها برنامه‌ریزی مناسبی کنیم.» وی با بیان اینکه شناخت در طول یک گفت‌وگو و محاوره دوطرفه با کودکان طی بازی به‌دست می‌آید، افزود: حین برنامه‌ریزی به ویژگی‌های شخصی کودکان و نوجوانان خود توجه کنیم؛ فرزند ما به بازی‌های گروهی مثل فوتبال علاقه دارد یا به ورزش‌های فردی مثل شطرنج متمایل است، کارهای یدی را دوست دارد یا تمایل دارد که از هوش و حافظه خود استفاده کند؛ این نکات کلیدی می‌تواند وقت و هزینه را به سمت اثربخشی برنامه‌ها هدایت کند.
یکی از مسائل مهمی که این کارشناس مسائل کودکان به آن اشاره می‌کند، بحث چیدمان و تنوع برنامه‌هاست؛ «اشتباهی که اغلب خانواده‌ها در این حوزه می‌کنند، بی‌توجهی به ریتم فعالیت‌هایی است که برای فرزندان خود درنظر گرفته‌اند. مثلا 3نوع فعالیت انفرادی مثل کتاب خواندن، تلویزیون دیدن و نقاشی کردن را پشت سر هم برای بچه‌ها درنظر می‌گیرند که باعث بی‌تحرکی، احساس خستگی و در نهایت کسل شدن کودکان می‌شود؛ درحالی‌که باید در کنار یک فعالیت فردی و پرآرامش مثل کتاب خواندن، بازی با بچه‌ها، شنا، فوتبال و بازی‌هایی از این دست لحاظ شود، یعنی بعد از فعالیت‌های عمیق و متمرکز یک فعالیت سطحی، بعد از کارگروهی یک فعالیت انفرادی و بعد از چند ساعت در خانه بودن حضور در مکان‌های عمومی و گردش را باید داشته باشیم.»
ثبت‌نام در کلاس‌های آموزشی؛ آری یا نه؟
او درباره ثبت نام در کلاس‌های آموزشی نیز توضیح داد: «اولا که باید رضایت کودک را درنظر گرفت، آیا دوست دارد که به کلاس برود یا نه، دوم اینکه براساس شناخت اولیه، فرزندمان را در کلاس‌های مورد نیاز ثبت نام کنیم و نکته سوم و مهم‌تر اینکه فشردگی و سنگینی کلاس‌ها، خستگی رفت‌وآمد و دمای هوا را نیز در این مورد لحاظ کنیم چرا که تمام این موارد حتی اگر کلاس‌ها تفریحی هم باشند، باعث خستگی مفرط در کودکان و نوجوانان می‌شود.»
نکته بعدی که ترقی‌جاه به آن اشاره کرد، سبک و نوع کلاس‌ها بود. او معتقد است که تجربه شرکت در کلاس‌ها برای بچه‌ها 3نوع است؛ تازه، عمیق و متنوع که باید در چیدمان آن هم دقت کرد. «مثلا فرزندمان را در چند کلاس تازه و نو ثبت‌نام نکنیم، چون باعث برداشت‌های سطحی با کمترین بازده در آنها می‌شود؛ به زبان عامیانه فقط باعث نوک زدن به یک سری داده‌ها خواهد شد و بعد از پایان اوقات فراغت هم فراموش می‌شود. از سویی اگر فرزندانمان را فقط در فعالیت‌هایی که در طول سال در آن عمیق شده‌اند، مانند زبان یا موسیقی، ثبت‌نام کنیم هم باعث خواهیم شد که احساس تفاوت و نشاط نکنند، چون برای آنها فعالیت روتینی است، بنابراین باید ثبت نام ما ترکیبی از این‌دو و متنوع باشد.»
آموزش کارگاهی بهترین روش برای پرکردن اوقات فراغت
تعداد مراکز و مؤسسه‌های فعال دولتی و خصوصی در زمینه اوقات فراغت کودکان و نوجوانان بسیار بالاست؛ مراکز آموزشی و تفریحی وابسته به آموزش و پرورش، خانه محله‌های شهرداری‌ها، فرهنگسراها، کانون‌های مساجد، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و البته بخش خصوصی. هر کدام از این دستگاه‌ها، فعالیت‌های متنوع تفریحی، آموزشی و فرهنگی را برای گروه‌های سنی مختلف درنظر گرفته‌اند؛ از کلاس‌های فوتبال، سفالگری و قصه‌گویی تا بازیگری و نقاشی و اردوهای دانش‌آموزی.
اما قدیمی‌ترین نهادی که در حوزه آموزش در اوقات فراغت کودکان و نوجوانان فعالیت می‌کند، کانون پرورش فکری است. این کانون بیش از 4دهه سابقه فعالیت دارد و بسیاری از چهره‌های هنری، ادبی و فرهنگی نیز به گفته خودشان از دل این کانون رشد پیدا کرده‌اند. به گفته معاون فرهنگی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان تعداد مراکز کانون در کل کشور هزار مورد است و حتی مراکز سیاری هم برای روستاییان فعالیت می‌کنند.
اما نکته مهم در مورد کانون این است که دوره‌های آموزشی روی فعالیت کارگاهی متمرکز است و کمتر با شیوه کلاس‌داری‌های معمول اداره می‌شود. محمدرضا زمردیان در این‌باره گفت: «تفاوت ما با سایر نهادهای فعال در حوزه اوقات فراغت این است که روش آموزشی ما کارگاهی است و هیچ کدام به شیوه کلاس تک‌محور برگزار نمی‌شود. از سویی فعالیت‌های کانون آنقدر تنوع دارد که تمام سلایق را پوشش میدهد و کم‌هزینه بودن آن هم به اقتصاد خانواده کمک می‌کند.»
این روزها بیش از 12میلیون دانش‌آموز یک‌سوم تابستان خود را در حالی سپری کرده‌اند که هنوز برنامه دقیقی برای آن ندارند؛ روزهای گرمی که به چشم بر هم زدنی تمام می‌شود و جای خود را باز هم به درس و مدرسه میدهد.
آموزش یک حرفه در کنار مطالعه لذتبخش
محمدعلی کازرونی، دکترای علوم تربیتی اما نظر دیگری درباره اوقات فراغت کودکان و نوجوانان دارد. او تابستان را به‌عنوان طولانی‌ترین زمان اوقات فراغت زمان مناسبی برای تجربه‌های جدید دانسته و به همشهری گفت: در این زمان باید به بچه‌هایمان چیزهایی که آموزش و پرورش از آنها دریغ کرده را یاد بدهیم؛ یک حرفه، یک هنر، کاری متناسب با استعداد آنها که بتواند در آینده برایشان کارایی داشته باشد و البته در کنار آن بچه‌هایمان را در این زمان به سمت مطالعه لذتبخش هدایت کنیم. کازرونی به وضع اقتصادی خانواده‌ها اشاره کرد و گفت: باید پدران و مادران بازی‌ها و برنامه‌هایی را تدارک ببینند که ضمن پوشش مناسب فراغت کودکانشان به اقتصاد خانواده هم آسیب نرساند و تلاش کنند فرصت بیشتری را با فرزندانشان سپری کنند.
