شهر رمزآلود جرجان

عباس رایجی | گرگان ـ خبرنگار:

در تاریخ پر فرازونشیب ایران که همیشه مورد هجمه و حملات کشورهای دور و نزدیک بوده است، شهرهایی همچون شادیاخ در اطراف نیشابور و شهر تاریخی جرجان برای همیشه از بین رفتند و دیگر رنگ آبادانی و زندگی را به خود ندیدند. در گفت‌وگویی با «حبیب‌الله رضایی»، دانشجوی دکتری باستان‌شناسی و مسئول امور باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان گلستان به این مکان اسرارآمیز می‌پردازیم. 


جرجان کجاست؟

شهر باستانی گرگان (جرجان) با مساحتی حدود 1500 هکتار در حاشیه جنوب غربی شهر گنبد کاووس امروزی و در حدفاصل بستر 2 رودخانه مهم گرگان‌رود و چهل‌چای قرار گرفته که وجود این 2 رودخانه در شکل‌گیری موقعیت مکانی این شهر نقش بسیار مهمی داشته است. نام گرگان برای نخستین بار در کتیبه بیستون به شکل ورکانا آمده است. البته در این کتیبه منظور ایالت گرگان بود و مکان‌یابی شهری به نام گرگان به عنوان مرکز ایالت گرگان تاکنون بر ما پوشیده است، زیرا در کاوش‌ها و بررسی‌های باستان‌شناسی صورت‌گرفته در شهر گرگان (جرجان) فعلی هیچ شواهدی از دوران هخامنشی به دست نیامده است. طبق شواهد و متون تاریخی شهر گرگان (جرجان) فعلی در دوران ساسانی و قرون چهارم تا هفتم هجری یکی از آبادترین شهرهای ایران بود و در برهه‌ای از زمان حتی به عنوان پایتخت سلسله‌ ایرانی آل‌زیار نیز انتخاب شده بود. عده‌ای از جغرافیدانان قرون گذشته مانند ابن‌حوقل جرجان را با شهرهایی مانند ری و نیشابور قابل مقایسه دانسته‌اند. این شهر در دوران سلسله‌های مختلف مانند سامانیان، آل‌زیار، آل‌بویه و سلجوقیان جزو شهر‌های مهم ایران محسوب می‌شده است. 

جرجان چگونه از بین رفت؟ 

این شهر آباد با حمله مغول در قرن هفتم هجری رونق گذشته خود را از دست داد و در نهایت با حمله تیمور به طور کامل ویران شد. وقوع زلزله‌های بزرگی که در قرن 9 و 10 در این منطقه رخ داد نیز در نابودی شهر تأثیر بسیاری داشت. پس از این اتفاقات تعداد محدودی از ساکنان شهر در نزدیکی برج قابوس ساکن شدند و تشکیل یک آبادی دادند. این آبادی کم‌کم رو به گسترش نهاد و شهر کنونی گنبد کاووس در زمان رضاشاه پهلوی به شکل امروزی به وجود آمد. 

این شهر از چه زمانی کاوش شد؟

برای اولین بار، کاوش‌های غیرمجاز در این منطقه سبب کشف این شهر باستانی و شهرت آن شد. کاوش‌هایی که سبب شد تعداد بسیاری از اشیای فلزی، سفالی و شیشه‌ای گران‌بها روانه بازارهای عتیقه خارج از کشور شود. این اتفاقات باعث شد مرکز باستان‌شناسی وقت، دکتر کیانی را برای انجام کاوش‌های علمی به این شهر اعزام کند. در نتیجه این کاوش‌های علمی که در دهه 50 خورشیدی انجام شد، آثار باارزشی از جمله بقایای معماری، ظروف سفالی منحصربه‌فرد، ظروف شیشه‌ای، فلزی و... به دست آمد. از مهم‌ترین یافته‌های معماری این شهر معابر آجرفرش، کوره‌های ساخت سفال و فلز و کانال‌های سیستم آبرسانی شهر بود که امروز نیز به‌رغم تخریب‌های فراوان، قابل رویت است. کانال‌های آبرسانی برای انتقال آب گرگان‌رود به شهر و استفاده ساکنان آن ساخته شده بود. همچنین در این کاوش‌ها مشخص شد که این شهر با پلان چندضلعی نامنظم، دیوارهای داخلی، خارجی و خندقی بین این 2 دیوار دارد.

این کاوش‌ها پس از انقلاب هم ادامه یافت؟

با وقوع انقلاب اسلامی، کاوش‌های این شهر ناتمام ماند تا اینکه در اواسط دهه 60 خورشیدی «یحیی کوثری»  باستان‌شناس عرصه و حریم این شهر را تعیین کرد. سپس در سال 1379 «حمید عمرانی»  باستان‌شناس کارگاه‌های کاوش دکتر کیانی را ساماندهی کرد.  اما شروع کاوش‌های علمی هدفمند این شهر پس از انقلاب، مربوط به کاوش‌های دکتر مرتضایی از پژوهشکده باستان‌شناسی کشور بود که در خلال سال‌های 1381 تا 1384 اقدام به 5 فصل کاوش در این شهر کرد. در نتیجه این کاوش‌ها نیز آثار قابل توجهی از بقایای معماری، ظروف سفالی، ظروف شیشه‌ای، اشیای فلزی و به‌خصوص سکه‌های زرین به دست آمد. 
یکی از جالب توجه‌ترین یافته‌های این کاوش‌ها، کشف کوره‌های شیشه‌گری بود که تولید ظروف شیشه‌ای منحصربه‌فرد در این شهر را طی قرون میانی اسلامی اثبات می‌کرد. 
کاوش‌های این شهر پس از یک وقفه 10 ساله، در سال 1395 توسط دکتر مرتضایی از سر گرفته شد که طی آن در فصل اول (1395) نقشه‌برداری و ساماندهی کارگاه‌های کاوش گذشته که امری ضروری به نظر می‌رسید، انجام گرفت و در سال 1396 کاوش در منطقه صنعتی و به طور خاص کارگاه‌های سفالگری این شهر متمرکز شد. 
در نتیجه کاوش این فصل، بقایای 2 کوره سفالگری و همچنین شواهد بسیار زیادی از سفالگری این شهر مانند جوش کوره، سه‌پایه‌های سفالی، توپی‌های کوره و سفال‌های از شکل افتاده به دست آمد. همچنین بقایایی از اجساد انسانی نیز در قسمت‌های فوقانی‌تر به دست آمد که شواهد نشان می‌دهد این اجساد در دوره‌ای متأخرتر در این مکان دفن شده‌اند، البته تا اتمام انجام مطالعات انسان‌شناسی و نتایج آزمایشگاهی روی این اسکلت‌های انسانی، نمی‌توان در موردشان اظهار نظر قطعی کرد. کاوش در منطقه صنعتی شهر در سال‌های آینده ادامه خواهد داشت.