53غار ایران را کشف کردیم

مجید جباری- روزنامه‌نگار

غارها پدیده‌های اسرارآمیز و شاهرگ آبرسانی و شناسنامه زمین هستند. ایران بیش از 5هزار غار دارد که تنها 2500دهنه آن کشف و ثبت شده و نیمی از آنها هنوز ناشناخته باقی‌ مانده است. علاوه بر اهمیت زمین‌شناسی، تاریخی، گردشگری و باستان‌شناسی، غارها واجد ارزش‌های زیستگاهی منحصربه‌فردی هستند. زیست گروه‌های مهمی از حیات‌وحش ازجمله خفاش‌ها، خزندگان، حشرات و حتی برخی پستانداران بزرگ‌جثه در غارها گویای ارزش زیستگاهی پدیده‌های زمین‌شناسی است. با وجود اینکه غارشناسی در ایران علمی نوپاست، اما در سال‌های اخیر توجه جدی به دانش غارشناسی در ایران شکل گرفته و محققان زیادی به اهمیت مطالعاتی و تحقیقاتی غارها در مورد تغییرات آب و هوایی پی‌برده‌اند. جواد نظام‌دوست، رئیس سابق انجمن غار و غارشناسی ایرانیان، غارنورد و غارشناسی است که 3دهه از عمر خود را صرف تحقیق، اکتشاف، پیمایش و پاکسازی غارهای مختلف ایران کرده است. او در عملیات اکتشاف 53غار ایران حضور داشته و در یکی از همین پیمایش‌ها به همراه گروهی از غارنوردان، کشف شگفت‌انگیزی کرد: اجسادی که طبق نظر دانشگاه شهید بهشتی متعلق به 400سال قبل بودند و به‌دلیل فضای داخل غار و نبود گردش هوا، هنوز پوست بر استخوان داشتند. جواد نظام‌دوست، حالا مهمان سرزمین من همشهری شده است تا از وضعیت غارهای ایران، خاطرات و عجایب کشف‌شده در غارهای ایران و تهدیدهای این شناسنامه‌های زمین سخن بگوید.

چند سال است در زمینه غارنوردی و اکتشاف غار فعالیت دارید؟
از سال1357 کوهنوردی می‌کردم و سال1363 به غار و غارنوردی علاقه‌مند شدم. سال1370 ‌مسئول‌ کمیته غارنوردی خراسان‌رضوی شدم و از آن پس به غارشناسی به‌طور جدی و علمی توجه کردم.
چند عملیات اکتشاف و پیمایش غار داشتید؟
بیشترین حضور من در عملیات اکتشاف و پیمایش غارهای خراسان‌رضوی بود. در این استان یا مسئول برنامه کشف یا در تیم کاشفان 43غار بودم و به همراه گروه‌های مختلف در اکتشافات بسیار حضور داشتم. اما در عملیات اکتشاف 10غارعمیق ایران هم حضور داشتم که در مجموع به 53مورد می‌رسد. با همکاری دیگر غارنوردان کشور ازجمله غارنوردان گروه سورنا چهارمین چاه طبیعی جهان در منطقه کرمانشاه را که به «چاه غار قلا» معروف بود، کشف کردیم.
چه تلاش‌هایی برای معرفی غارهای ایران به جهان داشتید؟
سال 1389 در تهران و با کمک دوستان، انجمن غار و غارشناسی کشور را تاسیس کردیم و همان سال عضو کارگروه غارشناسی کشور شدم. با توجه به تشکیل انجمن غار و غارشناسی لازم شد که با سازمان‌های جهانی نیز ارتباط برقرار کنیم. 8برنامه بین‌المللی در کشور برگزار کردیم. اعزام غارنوردان ایرانی به چند گردهمایی و سمپوزیوم غارشناسی در کشورهای مختلف از جمله، لبنان، فرانسه، بلغارستان و برگزاری دوره‌های مختلف امداد در غار، نقشه‌برداری غارها، شرکت در نشست‌های جهانی غارشناسی از اقداماتی بود که برای معرفی غارهای ایران صورت گرفت. غارنوردان ایرانی هم با سفر به کشورهای خارجی با علم روز دنیا در کشف و پیمایش غارها بیشتر آشنا شدند. مقالات گوناگونی از اعضای انجمن غار و غارشناسی به برنامه‌های بین‌المللی ارسال شد که تعدادی از این مقالات قبول شدند و غارنوردان ایرانی برای ارائه مقالات به خارج کشور اعزام شدند. همچنین در نقشه‌برداری از چند غار مهم ایران ازجمله غار«کتله‌خور» زنجان و ارائه نقشه آن به اتحادیه جهانی غارشناسیUIS، توانستیم این غار را در رده نخستین غار نقشه‌برداری‌شده خاورمیانه ثبت کنیم. بعد از 21کیلومتر نقشه‌برداری از این غار مشخص شد که ایران طولانی‌ترین غار آهکی خاورمیانه را دارد.
همکاری‌های مشترک بین المللی برای اکتشاف غارهای ایران هم داشتید؟
بله. حضور تیم غارشناس و غارنورد ایتالیایی در ایران برای همکاری در اکتشاف غار «قیژه لان» در ارتفاعات «فلات پرآو» کرمانشاه تجربه خوب همکاری غارشناسان 2کشور بود. بعد از 3نوبت همکاری موفق به پیمایش این غار نسبتا عمیق تا عمق 680متری شدیم.
برآورد دقیقی از تعداد غارهای ایران وجود دارد؟
حدود 2500 غار کشور نقشه برداری و شناسایی شده، اما با توجه به اطلاعات کارشناسان زمین‌شناسی ایرانی و خارجی، بیش از 10هزار غار ناشناخته در ایران وجود دارد.
چه گونه‌های جانوری در غارهای ایران زیست می‌کنند؟
ده‌ها گونه جانوری در غارها سکونت دارند. ماهی کور، خفاش، کبوتر، سوسک‌ و عنکبوت غارزی تنها بخشی از نمونه‌های جانوری ساکن غارها هستند. خرس، پلنگ، روباه، شغال و... هم در غارها زندگی می‌کنند. خفاش‌ها نقش مهمی در چرخه زیستی و اکولوژی تعدیل جمعیت حشرات، مبارزه با آفات گیاهی و گرده افشانی و دانه پراکنی گونه‌های گیاهی دارند. آبزیانی مثل ماهی کور به‌عنوان آبزی نادر در 3 یا 4 غار ایران زیست می‌کنند. یک گونه نادر از این ماهی‌ هم به نام ماهی «ایران» به ثبت جهانی رسید. سازمان محیط‌زیست به تازگی برای یکی از غارهایی که ماهی «ایران» در آن زیست می‌کند، طرح حفاظتی تعریف کرد. این نوع ماهی در هیچ جا غیر از ایران دیده نشده است.
کدام یک از غارهای تاریخی ایران، نشانه زیست انسانی دارند؟
اخیرا اکتشافی توسط کارشناسان میراث فرهنگی در غار «قلعه کرد» اتفاق افتاد که مدارک و شواهد جالبی بعد از بررسی کارشناسان خارجی داشت. بررسی‌ها مشخص کرد انسان هوشمند 8هزار سال پیش در این غار زیست می‌کرد. غار قلعه کرد در منطقه قزوین واقع شده و خوشبختانه میراث فرهنگی بعد از کشف این موضوع، از آن محافظت می‌کند. البته اکتشاف این غار خیلی دیر انجام شده و سال‌های سال گردشگران و غارنوردان به این غار ورود می‌کردند و به همین‌خاطربخش زیادی از آثار باستانی آن از بین رفت. غار «اسب» در ارتفاعات دماوند و غار «کافرکلی» مازندران 2 غار دیگری هستند که قدمت زیست در آنها به پیش از اسلام می‌رسد.
در 3دهه غارنوردی چه مورد عجیب و شگفت انگیزی در غارها دیدید؟
مواردی که در پیمایش غارهای روستای چنشت بیرجند به‌دست آمد بسیار شگفت انگیز بود. 14 اسکلت کامل انسان در غار چنشت در دهه60 یافتیم که پوست بدنشان خشک شده بود. وجود باد و به احتمال زیاد وضعیت خاک این غار باعث شده بود نسوج فاسد شدنی بدن افراد خشک شود؛ حتی بخشی از موی سر اجساد هم بر سرشان مانده بود. اسکلت‌ها 400سال قدمت داشتند. بخشی از اسکلت‌ها  را برای تحقیق به دانشگاه علوم پزشکی خراسان بردیم. آن سال‌ها امکانات امروز وجود نداشت. درنهایت این فرضیه مطرح شد که از این غار به‌عنوان زندان یا پناهگاه استفاده می‌شده و زلزله‌ باعث ریزش غار و محبوس شدن و مرگ آن افراد شده است.
انباشت زباله به غارهای ایران هم رسیده است. برای پاکسازی غارها چه کارهایی صورت گرفته است؟
دوم مهرماه هرسال با پیشنهاد انجمن غار و غارشناسی روز «غار پاک» نامگذاری شده است. سال‌های قبل و پیش از تشکیل انجمن غار و غارشناسی و قبل از حضور اعضای اتحادیه جهانی غارنوردی در ایران که دریچه‌های جدید برای غارشناسی و حفاظت از غارهای ایران باز کرد، برخی غارنوردان به جاگذاری زباله در غارها اهمیت نمی‌دادند. بیش از 700_600غار ایران که مورد بازدید مردم قرار می‌گرفت، در سال‌های اخیر از زباله پاکسازی شده و در حال حاضر معضل زباله در غارها خیلی کمتر از قبل وجود دارد. در یکی از پاکسازی ها در غار پراو کرمانشاه موفق به خروج 500کیلو زباله از این غار شدیم.
آسیب ماندن زباله در غار چیست؟
زباله علاوه بر آسیب به غارها، جانوران و آبزیان داخل غار، آسیب جدی برای انسان هم دارد. زباله به مرور در غار می‌ماند و فاسد می‌شود. چون نور برای تجزیه در غار نیست زباله به باکتری‌های مضر تبدیل و از طریق آب‌های جاری و سفره‌های زیرزمینی وارد چشمه‌ها می‌شود و ساکنان روستاهای اطراف غار را بیمار می‌کند. چند سال پیش آلودگی در غار آبی «دانیال» برای اهالی و گردشگران مشکل‌ساز شد. ماندن زباله باعث تجمع نوعی باکتری در غار شده بود و افرادی که وارد می‌شدند بیماری پوستی می‌گرفتند.
برای همین، 2سال از ورود گردشگران به غار دانیال جلوگیری کردیم تا غار خودرا بازیابی کند و پس از اطمینان از پاک شدن از باکتری و آلودگی، غار  بازگشایی شد.



مکث
بزرگ‌ترین معضلاتی که غارهای ایران را تهدید می‌کند چیست؟
متأسفانه تعداد زیادی از غارهای کشور به علل مختلف درحال از بین رفتن هستند. معضلی که غارهای کشور ما را در معرض خطر قرار داده است، معدن‌کاوی است، مجوزهایی که از سوی سازمان‌های متولی بدون درنظر گرفتن محدوده غارها صادر می‌شود. ما بار‌ها شاهد بودیم غارهای زیادی در کشور به دلیل برداشت معادن از بین رفته‌اند. برای نمونه می‌توانم به غار «جهنم» اشاره کنم؛ یک غار آبی در منطقه بسیار خشک استان خراسان جنوبی که می‌توانست منابع آبی خوبی داشته باشد، اما برداشت سنگ آهک از محدوده غار منجر به تخریب کل غار شد. غار‌های دیگری هم در ایران در معرض خطر قرار دارند. بیشتر این غارها در محدوده‌های پرآو کرمانشاه، همدان، زنجان و... هستند. مجوزهای معدن‌کاوی که باید ابتدا در کارگروه غارشناسی بررسی و سپس نظر سازمان حفاظت محیط‌زیست هم اخذ شود، راسا توسط سازمان صنعت و معدن و بدون درنظر گرفتن حریم غارها صادر و سبب تخریب غارها می‌شود.  بحران دیگری که غارهای ایران با آن مواجهند، گنج‌یابی و داستان‌های افسانه‌ای است که برای همه غارها وجود دارد. برخی تصور می‌کنند داخل هر غار گنجی نهفته است. این افراد وارد غارها می‌شوند و غارهایی را که تشکیل آن میلیون‌ها سال طول کشیده، تخریب و حفاری می‌کنند. نبود کنترل و حفاظت از این غارها سبب شده است حتی غارهای باستانی قابل ملاحظه ما هم از این نظر آسیب ببینند. نمونه آن هم غار «کرفتو» در منطقه بیجار و حدفاصل استان کردستان و زنجان واقع شده است. «کرفتو» از غارهای باستانی است که قدمتی طولانی دارد و در دوره‌های مختلف از آن به‌عنوان سکونتگاه‌ قدیمی استفاده شده است. آثار بسیار با ارزش باستانی داخل آن کشف شده اما متأسفانه به‌دلیل کمبود نیرو برای حفاظت از آن، خیلی از آثار داخل غار از بین رفته است. سنگ‌نگاره‌های بسیار قدیمی با کنده‌کاری گنج‌یابان وحفاران غیرمجاز قبل از تحویل این غار به میراث فرهنگی از بین رفته است.