گشت و‌گذار در موزه‌های استان زنجان
رازهای سرزمین کهن
آزاده بهرامی
استان زنجان، سرزمین کهنی است که سراسر آن مملو از شگفتی است. قدمت این سرزمین به اواخر هزاره دوم قبل از میلاد برمی‌گردد و به‌خاطر قرار گرفتن در حاشیه جاده ابریشم همیشه مورد توجه بوده است. سرزمینی با این همه قدمت حرف‌های ناگفته بسیاری دارد که برخی از آنها در دل موزه‌های این دیار نهفته است. همراه با «پرستو قاسمی اندرود» کارشناس ارشد باستان‌شناسی و مسئول امور موزه‌های اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان زنجان به گشت و‌گذار در موزه‌های این استان پرداخته‌ایم.
موزه باستان‌شناسی مردان نمکی
موزه باستان‌شناسی مردان نمکی، درعمارت ذوالفقاری، در یکی از محلات قدیمی شهر زنجان موسوم به محلة «دالان آلتی»در ضلع شمالی سبزه میدان و مسجد جامع قرار دارد. این بنا ساختمان مسکونی و اداری حکمران وقت زنجان بوده که هم‌اکنون فقط عمارت بیرونی آن معروف به «عمارت محمود خان ذوالفقاری» باقی است. این خانه توسط سردار اسعدالدوله (پدر محمود خان) در اواخر حکومت قاجار بنا شده و پس از وی محمودخان در آن اقامت داشته است. با انتقال مجموعه آثار به‌دست آمده از معدن نمک چهرآباد، در سال1386موزه موقت مومیاییها در این مکان شکل گرفت و در سال 1387نخستین موزه باستان‌شناسی استان زنجان در عمارت ذوالفقاری افتتاح شد. این موزه که از دو بخش باستان‌شناسی و مردان نمکی، تشکیل شده در فهرست میراث ملی به ثبت رسیده است.
بخش اول: مردان نمــکی
اولین بار در سال 1372نخستین نشانه‌های مرد نمکی به‌دست آمد اما بهره‌برداری از معدن نمک چهرآباد همچنان ادامه یافت. در پاییز 1383معدن کاران مجددا با بقایای اسکلت انسانی مواجه شدند که به‌دلیل کار با بولدوزر تا حد زیادی متلاشی شده بود. بررسیهای اولیه روی مرد نمکی شماره 2نشان داد که این بقایا متعلق به مردی میانسال با میانگین قد حدود 180سانتی متر بوده که در جریان ریزش دیواره‌ها و سقف تونل کشته شده است. ازجمله اشیایی که همراه این مرد نمکی یافت شد می‌توان به تکه سبد و میخهای چوبی، طنابهای گیاهی، منسوجات و... اشاره کرد.این مرد نمکی در موزه ملی تهران نگهداری می‌شود.
کشف اتفاقی مرد نمکی 2و مجموعه‌ای از اشیا موجب از سر‌گیری پژوهشهای باستان شناختی در معدن نمک چهرآباد بعد از گذشت 11سال شد.بقایای مرد نمکی 3همچون مرد نمکی 2به‌صورت اتفاقی توسط معدن کاران در سال 1383کشف شد. به‌دلیل کشف مومیایی توسط بولدوزر، این جسد نیز به‌صورت متلاشی شده، و تکه تکه یافت شد.
مرد نمکی 4 سالمترین و کاملترین مومیایی کشف‌شده از معدن چهرآباد بود که با وجود آسیب دیدگی تقریبا بیشتر قسمتهای آن سالم مانده است. با وجود شکستگی جمجمه، دلیل مرگ براساس تحقیقات انجام یافته توسط دکتر شکوهی، فشار بر قفسه سینه و پارگی قلب اعلام شد. این مومیایی طبیعی، پسر جوانی بوده که به هنگام مرگ حدود 16سال داشته است. قد این مومیایی که گوشواره‌های حلقه‌ای نقره‌ای بر گوش دارد 175سانتی متر است. موهای سر وی کوتاه و به رنگ خرمایی است. به همراه این جوان چاقوی فلزی با دسته استخوانی است که در غلافی چرمی به کمربند پارچه‌ای او بسته شده و دو کوزه کوچک سفالی سالم، طنابهای گیاهی، یک مهره کوچک با لعاب آبی، پیه‌سوز سالم دود زده، 11تکه سفال و... یافت شده است.از ویژگی‌های بسیار مهم این مومیایی طبیعی، لباس کاملی است که برتن او دیده می‌شود. این لباس از بالا پوشی بلند، یک شلوار و کفش چرمی تشکیل شده است.
مرد نمکی 5در کاوش فصل دوم در حالی یافت شد که به جز سر بقیه قسمتهای بدن زیر صخره و سنگهای آواری بزرگ قرار گرفته بود. این شخص نیز همچون نمونه‌های قبلی بر اثر حادثه ریزش تونل مدفون شده است که بیشتر بافتهای بدن آن پوسیده شده و از بین رفته است.
غوطه ور در دنیای مس
در بخش پیش از تاریخ موزه ذوالفقاری، در دنیای ابزارهای مسی، مهر و اثر مهر مکشوفه از سُها چای تپه از توابع شهرستان ایجرود(مربوط به هزاره چهارم ق.م)، ظرف‌های سفالین نقش دار مربوط به هزاره پنجم ق.م (از کشفیات تپه نور سلطانیه)، انواع ظرف‌های سفالی، ابزارهای استخوانی، مهره‌های سنگی و پیکرک‌های سفالی مکشوفه از تپه خالصه خرمدره (مربوط به هزاره ششم قبل از میلاد) در گردوغبار روزگاران کهن غوطه خواهید خورد!
عصر آهنین
در بخش تاریخی می‌توانید انواع ظرف‌های سفالی خاکستری رنگ عصر آهن(هزاره دوم و اول قبل از میلاد)، انواع ظرف‌های مکشوفه از قَره پُشتلو، دوسَران، روستای سُها و گورستان سَره جی زنجان مربوط به عصر آهن (هزاره اول قبل از میلاد) و سکه‌های دوره ساسانی و اشکانی را ببینید و به گذشته‌های دور نیاکان‌مان پیوند بخورید.
گذار در دوره اسلامی
در حین بازدید می‌توانید اشیای مربوط به دوره اسلامی را شامل اشیاء مکشوفه از گنبد سلطانیه شامل کاشی‌های زرنگار، صلیبی، فقاع، دوات، پیه سوز و... (دوره ایلخانی تا صفوی)، اشیای شیشه‌ای و سفالی (قرن 5و4 ﻫ.ق)، ظرف‌های دسته دار و لعابدار، ظرف‌های کتیبه دار (قرن 7و 6ﻫ.ق)، کاسه سفالی، کوزه سفالی لعابدار، انواع کتاب‌های خطی با موضوع دینی، ستاره شناسی و ادبیات، اسناد مربوط به ذوالفقار خان از دوران زند، تفنگهای دوره قاجار، سکه‌های اسلامی، انواع قلمدان لاکی با تصویر شاهان قاجار و ابزار کتابت، اسناد خطی قاجار مرتبط با زنجان از قبیل فرمان‌های شاهی، عقدنامه، وقف نامه، هبه نامه، مصالحه نامه، مبایعه نامه و... را ببینید.
بخش‌های دیگر موزه
پرستو قاسمی مسئول امور موزه‌های زنجان می‌گوید:«علاوه بر بخش‌های یادشده، این موزه دارای بانک سفال واستخوان وانواع کاشی‌های مکشوفه از سطح استان است که به‌صورت کاملا مرتب در قفسه‌های مخصوص به‌خود نگهداری می‌شود. این موزه کاملا تخصصی است و دارای کارگاه ویژه حفاظت و مرمت اشیاء است که درصورت نیاز اشیاء در این کارگاه مرمت می‌شوند.»
در راه رسیدن به مردان نمکی
اگر با اتوبوس، قطار یا وسیله شخصی به زنجان سفر می‌کنید می‌توانید با تاکسی از ایستگاه قطار یا اتوبوسرانی به مرکز شهر یعنی میدان انقلاب بروید. سپس به طرف شمال رفته و بعد از کمی پیاده روی در خیابان سعدی، به وسط کوچه به موزه رختشویخانه در کنار اداره کل صنایع‌دستی و میراث فرهنگی استان زنجان بروید. در کنار میراث فرهنگی، بازارچه صنایع‌دستی دائمی وجود دارد که می‌توانید سوغاتی‌های فراوانی از آن تهیه کنید. بعد از رختشویخانه و خرید هم به فاصله چند دقیقه پیاده روی به موزه مردان نمکی در خانه ذوالفقاری می‌رسید. در طول مسیر در مجاورت با بازار تاریخی زنجان که مربوط به دوره قاجار است، مسجد خاتم و مسجد جامع یا مسجد سیدزنجان از دوران قاجار قرار دارند. مراکز خرید صنایع‌دستی زنجان هم در این مسیر است.
آدرس موزه: زنجان- خیابان زینبیه غربی- عمارت تاریخی ذوالفقاری
ساعت بازدید: در شش ماهه اول سال از ساعت 9تا 20 و در شش ماهه دوم از ساعت 9تا18 .
موزه رختشویخانه
موزه رختشویخانه دربافت قدیمی شهر زنجان، حدفاصل خیابان سعدی و داوود قلی در محله قدیمی عباس قلی خان قراردارد. این منطقه از شهر، پیش از ساخته شدن بنای رختشویخانه؛ محل جمع شدن هرز آبهای سطحی بوده و بنام بابا جمال چو قوری (گودال بابا جمال) شناخته می‌شد. رختشویخانه یکی از بناهای جالب توجه و عام المنفعه شهر زنجان است که توسط علی اکبر توفیقی نخستین شهردار زنجان در سال 1307شمسی ساخته شده است. در زمان این شهردار بسیاری از خیابانها، معابر و میادین زنجان سرو سامان یافت و بناهای مهمی در شهر به دستور او ساخته شد. بنای رختشویخانه در مدت کوتاهی (حدود 15ماه) توسط دو برادر به نام‌های مشهدی اکبر(معمار) و مشهدی اسماعیل (بنا) ساخته شد.
از نظر عملکرد، رختشویخانه بنایی کاملا منحصر به فرد است که از ابتدا با هدف محل شستن رخت و لباس برای بانوان احداث شده بود، به‌طوری که در هیچ‌یک از نقاط شهری و روستایی ایران مجموعه‌ای با این کارکرد شناسایی نشده است. احتمالا دلیل اصلی ساخت بنا ایجاد مکانی مناسب و امن برای زنان شهر بود که مجبور بودند در فصول سرد سال در کنار رودخانه‌ها و برکه‌های اطراف شهر اقدام به شستن لباس و ظروف نمایند. این بنا در تمام مدت شب و روز به‌صورت رایگان در اختیار شهروندان بوده
است.
ویژگی‌های معماری
بنای رختشویخانه شامل قسمتهای مختلفی ازجمله محل سکونت سرایدار، حیاط، مخزن آب و فضای شست و شو است. حیاط بنا به ابعاد 12×13متر درخت‌کاری شده و در جبهه شمالی آن واحد مسکونی کوچکی به مساحت 60متر، جهت اقامت سرایدار ساخته شده است. بخش دوم که سر پوشیده است در سطحی پایین‌تر از بخش اول قرار دارد وخود شامل سه قسمت است. بخش مخزن آب که تأمین آب آن از قنات قلعه چی میر بها الدین بوده. سطوح داخلی مخزن آب تا ارتفاع 4متر دارای اندود آهکی است. احتمالا بنا می‌توانسته تا این ارتفاع پر از آب شود که در آن صورت مخزن، گنجایش حدود 740مترمکعب آب را داشت. قسمت دوم فضای بزرگی مشرف بر سالن شست و شو است که روی بخشی از بام مخزن ساخته شده و به شاه نشین یا مباشر نشین معروف است. از این قسمت مسئول رختشویخانه بر همه مراحل شست و شو نظارت داشت. بخش سوم هم، سالن شست و شو به ابعاد 63×7/13متر است که از طرح و ساخت جالب توجهی برخوردار است. محل شست و شو هم در کف سالن قرار دارد و از چهار حوضچه و مجاری آب تشکیل یافته است. این بنا در سالیان اخیر مرمت و باز‌سازی شده و به شماره 1747در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
آدرس: زنجان- اواسط خیابان سعدی- کوچه رختشویخانه- موزه رختشویخانه
ساعت بازدید: شش ماهه اول سال از ساعت 20-9و شش ماهه دوم سال از ساعت 18-9 موزه رختشویخانه به جز تعطیلات شهادت
موزه صنایع‌دستی؛ در دل عمارت دارایی
ساختمان اصلی موزه صنایع‌دستی زنجان، در سال 1316 شمسی به‌عنوان ساختمان دارایی ساخته شده است. طراحی و معماری این بنا توسط گروهی از معماران ارمنی با الهام از هنر معماری نوین اروپا انجام شده است. قاسمی درباره عمارت دارایی می‌گوید: «این عمارت در زمینی به مساحت 18هزار مترمربع و پوشیده از درختان انبوه است که حوض سنگی دایره شکلی در وسط آن خود نمایی می‌کند. ساختمان اصلی در سه طبقه و با استفاده از مصالح سنگ، آجر، سیمان، آهک و آهن ساخته شده است. نماکاری با آجر پنجره‌ها و تراس‌های متعدّد که با قوس‌های هلالی زیبا زینت داده شده که گویای تأثیر هنر معماری اروپا، در ایران است.»
در این موزه می‌توانید صنایع‌دستی فاخر زنجان از قبیل چاقو‌سازی، چاروق دوزی، گلیم، جاجیم و.... را ببینید. بی‌شک دیدن ظروف مسی و قلم زنی شده (دوره قاجار) و انواع آفتابه لگن مسی (دوره قاجار) ساخت دستان هنرمندان زنجانی ،شما را مبهوت هنر مردم این دیار خواهد کرد.
آدرس: زنجان- تقاطع خیابان‌های زینبیه و طالقانی- موزه صنایع‌دستی
ساعت بازدید: هر روز از ساعت 8تا14
موزه سلطانیه
گنبد سلطانیه در حدود 300کیلومتری تهران و در شهر سلطانیه، در نزدیکی زنجان واقع شده و از دور در میان دشتی سرسبز چونان نگینی آبی می‌درخشد. بنای گنبد سلطانیه که شاهکاری از معماری دوره اسلامی است به‌عنوان بلندترین گنبدآجری جهان در فهرست میراث جهانی به ثبت رسیده‌است. این بنای آرامگاهی متعلق به الجایتو، حاکم مغول در قرن ششم هجری قمری است. سلطانیه به‌دلیل شگفتی‌های معماری، همچنان نام این شهر را زنده نگه داشت.
گنبد عظیم سلطانیه به‌صورت یک هشت ضلعی بنا شده که گنبد آن به‌صورت نیم‌کره‌ای به ارتفاع 54و قطر 25متر روی این هشت ضلعی قرار گرفته‌است. گنبد به‌دلیل استفاده از کاشی‌های آبی رنگ، به مانند نگینی فیروزه‌ای درآمده است. قاسمی کارشناس موزه می‌گوید: «برخی معتقدند که این مناره‌ها برای پخش اذان در تمام سمت‌های گنبد است و برخی دیگر می‌گویند این مناره‌ها، فدایی هستند و به محض وقوع زلزله فرو می‌ریزند تا بنا آسیب نبیند.»
طبقه فوقانی و جدا از دهلیزهای داخلی گنبد سلطانیه، یکی از شاخص‌ترین بخش‌های آرامگاه است. این بخش بالکن‌هایی هشت‌گانه دارد که از ایوان‌های رو به بیرون شکل گرفته‌اند و از تزئینات زیبایی از کاشی‌کاری، مقرنس، تسمه‌کشی، گچ‌کاری و تلفیق‌هایی از آجر و کاشی به همراه کتیبه‌های متعدد تشکیل شده‌اند. نورگیرهای خارق‌العاده گنبد سلطانیه هر بیننده‌ای را مبهوت می‌کند. برخی نورگیرهای این بنا را به ساعت آفتابی برای انجام امور مذهبی تشبیه کرده‌اند. قاسمی می‌گوید: « اگر نور از سوراخ گنبد اصلی بتابد، زمان اذان ظهر است. نوری که از پنجره‌های بزرگ می‌تابد ساعت را نشان می‌دهد و نور پنجره‌های کوچک، حدود دقیقه را به نمایش می‌گذارد. بر همین اساس گفته می‌شود که هشت ضلعی بودن بنا هم به همین علت است.»
موزه گنبد سلطانیه، حاصل اشیای به‌دست آمده از چندین فصل کاوش و مطالعه است که شامل سکه، سفال، انواع مختلف کاشی و همچنین ظرف‌های دوره ایلخانی است.این موزه در داخل ارگ تاریخی و در ورودی اصلی مجموعه قرار گرفته است. قرار است فاز دوم راه‌اندازی این موزه به‌زودی اجرایی شود.
آدرس: جاده تهران به زنجان 35کیلومتر نرسیده به زنجان شهر سلطانیه- موزه سلطانیه
ساعت بازدید:شش ماهه اول سال 20-9 و شش ماهه دوم 18-9
بنای معروف به پیر احمد زهر نوش امروزه در منتهی الیه جنوب شهر ابهر و در وسط میدان پیر قرار دارد. در حدود یک دهه پیش که شهر گسترش زیادی نداشت، انتهای خیابان 17شهریور، منطقه بازی بود که بقعه پیر احمد در آن قرار داشت. این بنا پس از توسعه شهر و احداث خیابانها و معابر جدید، در وسط میدانی کوچک جای گرفت و پیرامون آن که در گذشته گورستان بود، به‌عنوان فضای سبز میدان درنظر گرفته شد. در هر صورت بعد از احداث میدان، بنای تاریخی پیر در وسط فضای سبز میدان که با نرده‌های آهنی محصور شده، قرار گرفت. این بنا در واقع بقایای مجموعه‌ای است که از دو بخش اصلی متصل و مرتبط با هم تشکیل شده است. بخش اول گنبد خانه‌ای مرتفع است که به‌دلیل وجود سردابه‌ای در آن، محل دفن یک یا چند شخصیت مهم بوده و بخش دوم فضاهای غرب و شمال غرب گنبد خانه که به گفته برخی پژوهشگران محل خانقاه و عبادتگاه بوده است. تصاویر باقی مانده بنا پیش از مرمت، نشان می‌دهد ساختمان گنبد خانه با وجود آسیب‌های وارده بر آن، پا بر جا بود. اما بخشی که به‌عنوان خانقاه معروف است، تا حدود زیادی تخریب شده و به‌صورت تلی از خاک در پیرامون بنا دیده می‌شد.
قاسمی می‌گوید:« نگاهی به نقشه بنا و متون تاریخی نشان می‌دهد که این مجموعه دارای دو کارکرد متفاوت بوده است. وجود سردابه در داخل گنبد خانه نشانگر استفاده از این بخش به‌عنوان یک مکان تدفینی است. هر چند به‌دلیل حفریات غیرمجاز امروزه اثری از قبر یا قبرهای احتمالی باقی نمانده است. به گفته برخی معتمدین در گذشته روی سردابه، در داخل گنبد خانه سنگ قبر‌هایی وجود داشته که هویت مدفونین را مشخص می‌کرده است. امروزه روی سنگ قبری که توسط برخی پژوهشگران و علاقه‌مندان ابهر تهیه شده نام چهار شخصیت به‌عنوان مدفونین در این گنبد خانه ذکر شده است. این چهار شخصیت عبارتند از ابوبکر عبدالله بن طاهر ابهری (330ه.ق)، ابوبکر محمدین عبدالله بن طاهر طیان ابهری(289-375)، ابوبکر احمد بن حسن ابهری معروف به پیر احمد زهر نوش (831)، شیخ شهاب الدین ابهری متوفی در دوره صفوی.. اطلاعات ما درباره بخش الحاقی بنا به‌دلیل تخریب بیش از حد آن در گذشته و باز‌سازی آن در دهه‌های اخیر بسیار ناقص است. برخی متون تاریخی حکایت از وجود مشایخ و صوفیان زیادی طی قرون اولیه و میانی اسلام در ابهر داشته‌اند. بنابر این با توجه به اینکه ابوبکر عبدالله بن طاهر یکی از بزرگان مشایخ صوفیه بوده بسیاری از پژوهشگران معتقدند که بنای الحاقی به گنبد خانه از مراکز عبادتی بوده و به‌عنوان خانقاه صوفیان استفاده می‌شده است.»
اشیای نمایشی در موزه:
اشیای موزه درسه بخش تاریخی و اسلامی و سنگ نوشته در معرض نمایش قرار دارند.
بخش تاریخی: در این بخش اشیای مکشوفه از هیدج ابهر شامل ظرف‌های سفالی ساده، آبریز سفالی، کوزه سفالی، خنجر مفرغی مربوط به عصر آهن و هزاره اول ق م دیده می‌شود. همچنین انواع بازوبند مفرغی، حلقه مفرغی و ظروف سفالی دوره اشکانی در ویترین‌ها دیده می‌شود.
دوره اسلامی: در این بخش انواع ظرف‌های سفالی از قرن چهارم ه.ق تا دوره قاجار در موزه قرار دارد. همچنین اشیای مکشوفه از سلطانیه شامل پیه سوز ساده و بشقابی و ظرف‌های لعابدار نیز در موزه وجود دارد. همچنین در این بخش انواع کتب خطی از دوره تیموری تا قاجار با موضوع مذهبی و نجوم، انواع تفنگهای دوره قاجار، انواع سکه‌های دوره سلجوقی، ایلخانی، صفوی و قاجار و... دیده می‌شود. همچنین تعدادی از ظروف مسی قلمزنی دوره قاجار ساخت زنجان نیز در ویترین‌های دوره اسلامی در معرض نمایش است.
بخش سنگ نوشته ها:تعدادی از سنگ مزارهای مکشوفه از روستای دره سجین ابهر و روستای فلج خرمدره مربوط به دوره قاجار و یک نمونه سنگ مزار دوره تیموری مکشوفه از صائین قلعه ابهر نیز در این بخش در معرض نمایش است. همچنین اشیای اهدایی از سوی اهالی ابهر در این بخش دیده می‌شود.
آدرس:ابهر- میدان پیرزهرنوش- موزه باستان‌شناسی ابهر
ساعت بازدید: بهار و تابستان، از ساعت 9تا 20و در فصل پاییز و زمستان از ساعت 9تا 18.
