تغییر مسیر

ناهید پیشور



 در جشنواره‌ای که بیشتر فیلمسازان حاضر در آن را جوانان تشکیل می‌دهند، بهروز افخمی از معدود کهنه‌کاران حاضر در فجر چهل‌و‌دوم است؛ کارگردانی که با «صبح اعدام» پس از ۹سال غیبت به جشنواره آمده است. آخرین بار افخمی به‌عنوان کارگردان با «روباه» در جشنواره سی‌و‌یکم حاضر بود؛ البته که او در این سال‌ها در حاشیه و متن سینمای ایران و جشنواره فجر حضور داشته است. افخمی در این یک دهه به‌عنوان داور، عضو هیأت انتخاب، تهیه‌کننده، برنامه‌ساز و مجری، بیشتر از اغلب همکارانش در جشنواره حاضر بوده است. بهروز افخمی ۶۷ساله، امسال «صبح اعدام» را کارگردانی و راهی فجر کرد؛ فیلمی تاریخی درباره یکی از وقایع و شخصیت‌های مهم دهه40 که به اعدام طیب حاج رضایی می‌پردازد؛ فیلمی سیاه و سفید و بدون بازیگری مشهور که ستاره‌اش کارگردانش است. بهروز افخمی امسال هم در مسابقه جشنواره فیلم دارد و هم در برنامه تلویزیونی هفت حاضر است.

 داستان بهروز افخمی و جشنواره از دوره نهم جشنواره آغاز شد؛ از بهمن سال۶۹ که افخمی با فیلم «عروس» چشم‌ها را خیره کرد. کارگردان جوانی که پیش از آن سریال دشوار «کوچک جنگلی» را کارگردانی کرده بود (و نسخه سینمایی سریال هم با نام «تفنگ‌های سحرگاه» در جشنواره هفتم به نمایش درآمده بود)، چهره کنجکاوی‌برانگیز جشنواره نهم نبود؛ جشنواره‌ای که 2فیلم «نوبت عاشقی» و «شب‌های زاینده‌رود» آن را دچار حاشیه و دردسرهای جدی کرد و فیلم برگزیده‌اش هم «پرده آخر» بود که رکورد دریافت جایزه را در فیلم فجر شکست. در جشنواره جنجالی نهم، «عروس» با کارگردانی جوان و بازیگرانی ناشناخته فیلم مهمی به‌نظر نمی‌رسید. پس از نمایش فیلم در جشنواره اما داستان عوض شد. استقبال تماشاگران جشنواره و منتقدان، با حمایت داوران همراه شد و افخمی سیمرغ بلورین بهترین فیلم اول و دیپلم افتخار کارگردانی را گرفت و ابوالفضل پورعرب و نیکی کریمی پس از جشنواره نهم، بازیگرانی بودند که تهیه‌کننده‌ها و کارگردان‌های زیادی قصد داشتند با آنها کار کنند. فیلم اسکوپ و خوش آب‌و‌رنگ بهروز افخمی، با فیلمبرداری نعمت حقیقی و موسیقی بابک بیات و تدوین محمدرضا موئینی، هالیوودی‌ترین فیلم سینمای ایران در انتهای دهه 60 بود.

 داستان موفقیت‌های افخمی با توفیق تجاری فوق‌العاده «عروس» آغاز شد و وقتی شهریار بحرانی در مسیر کارگردانی «روز فرشته» به مشکل خورد و افخمی فیلم را به سرانجام رساند، خیلی‌ها او را یکی از حرفه‌ای‌ترین کارگردان‌های نسل پس از انقلاب نامیدند؛ کارگردانی که نبض جامعه را می‌شناخت، به سینمای آمریکا علاقه‌مند بود و حمایت منتقدان را هم داشت. حتی شکست فیلم جاه‌طلبانه «روز شیطان» که در جشنواره سیزدهم مورد توجه قرار نگرفت هم خدشه‌ای به جایگاه افخمی وارد نکرد. افخمی در اتفاقی عجیب، به دفتر پویافیلم رفت و فیلم اکشن «عقرب» را برای حسین فرح‌بخش جلوی دوربین برد؛ فیلمی که در نهایت فرحبخش به اتمامش رساند و به‌عنوان کار گروهی در جشنواره به نمایش درآمد. دهه 70، دهه افخمی بود. وقتی علی حاتمی در حال کارگردانی «جهان‌پهلوان تختی» از دنیا رفت، از میان هم‌نسلان نامدارش، ابتدا قرار بود فیلم نا تمام حاتمی را به سرانجام برسانند ولی در نهایت قرعه به نام افخمی درآمد. افخمی خیلی زود متوجه شد که فیلم آن «استاد بی‌رهرو» را هیچ‌کس نمی‌تواند ادامه دهد و با حرفه‌ای‌گری و سرعت عمل، فرایند ساخت فیلمی درباره تختی را به فیلمی معمایی تبدیل کرد. جهان‌پهلوان تختی در جشنواره شانزدهم فجر، مورد توجه داوران قرار نگرفت و در سالی که «آژانس شیشه‌ای» حاتمی‌کیا فیلم شاخص جشنواره بود، مهجور ماند؛ هرچند منتقدان با نگاهی ستایش‌آمیز سراغ فیلم رفتند و بی‌مهری داوران را جبران کردند. در اواخر دهه 70، افخمی این شانس را داشت تا با «شوکران» به جشنواره فیلم بیاید، ولی در نهایت تصمیم بر این شد که فیلم مستقیم راهی اکران شود. به این ترتیب، بهترین فیلم افخمی راه به جشنواره نیافت. در پایان دهه 70، دفتر مهاب فیلم، جایی که بهروز افخمی، سیدضیاء هاشمی، محمدرضا هنرمند و شهریار بحرانی راه انداخته بودند، تعطیل شد و شرکای یکی از 2دفتر مهم فیلمسازی دهه 70، هر کدام راه خود را رفتند.

 دهه80، بیشتر دهه پروژه‌های ناکام افخمی بود. ساخت فیلم متفاوت «گاوخونی» براساس رمان ستایش‌شده جعفر مدرس‌صادقی، نشانه‌ای از تغییر مسیر کارگردانی بود که پیش‌تر در فضای سینمای کلاسیک داستانگو گام برداشته و با اعتماد به نفس سراغ رمانی رفته بود که به‌نظر می‌رسید نمی‌شود براساس آن، فیلم ساخت. افخمی اما به شیوه خاص خودش «گاو خونی» را کارگردانی کرد و در جشنواره بیست‌و‌یکم فجر، جایزه ویژه بهترین کارگردانی را از بخش بین‌الملل گرفت. کارگردانی که قبلا نشان داده بود نبض گیشه را به‌خوبی می‌شناسد و پرفروش‌ترین فیلم ابتدا و انتهای دهه70 را در کارنامه داشت، به سمت سینمای جشنواره‌ای تغییر مسیر داده بود. فیلم «ته‌دنیا» هم که براساس داستانی از پرویز صمدی‌مقدم جلوی دوربین رفت، در تداوم همین تغییر مسیر جلوی دوربین رفته‌بود؛ فیلمی که در نهایت به سرانجام نرسید. در نیمه‌اول دهه80 نام افخمی با پروژه‌های بلند‌پروازانه‌ای گره خورد که هیچ‌کدام ساخته نشدند، ولی بارها تیتر یک شدند. بازسازی «قیصر» کیمیایی و فیلم «تنگسیر» نادری، ازجمله پروژه‌های ناکام افخمی بودند تا اینکه نوبت به «فرزند صبح» رسید‌؛ فیلمی زندگینامه‌ای درباره بنیانگذار انقلاب که پروسه تولیدش بسیار طولانی شد و نسخه‌ای مخدوش از آن در بیست‌و‌نهمین جشنواره فیلم فجر به نمایش درآمد. مهاجرت به کانادا و ساخت فیلمی به زبان انگلیسی در آنجا، می‌توانست آغاز فصلی تازه در کارنامه افخمی باشد. افخمی اما در ابتدای دهه90 به ایران بازگشت و «آذر، شهدخت، پرویز و دیگران» را جلوی دوربین برد؛ فیلمی که احتمالا برگزیده شدنش به‌عنوان بهترین اثر جشنواره سی‌و‌یکم فجر، سازنده‌اش را هم غافلگیر کرد. افخمی یک سال بعد با فیلم پلیسی «روباه» به جشنواره آمد؛ فیلمی که نادیده گرفته شد و در اکران هم شکست خورد. در سال‌های بعد افخمی فعالیت‌هایی در تلویزیون داشت؛ از ساخت سریال تا برنامه‌سازی‌ و اجرای برنامه «هفت». کارگردان تازه‌نفس و خوش‌قریحه دهه 70  سینمای ایران در یک‌دهه اخیر بیشتر چهره‌ای جنجالی بوده است و آخرین جنجال هم سر ساخت فیلمی درباره پرونده قتل داریوش مهرجویی بر‌پا شد؛ فیلمی که هنوز جلوی دوربین نرفته است.

 مسیری که افخمی از دهه60 طی کرد، امروز به «صبح‌اعدام» رسیده است؛ فیلمی سیاسی  تاریخی که احتمالا یکی از آثار بحث‌برانگیز جشنواره امسال خواهد شد. افخمی در حالی فیلم «صبح‌اعدام» را کلید زد که اواخر سال گذشته گفته بود: «فکر می‌کنم «فرزندصبح» بهترین فیلمی است که ساخته‌ام و دوست دارم این آخرین فیلم من به‌عنوان کارگردان سینما در ایران باشد. شاید اگر عمری بود در خارج از کشور، فیلم سینمایی برای پخش جهانی و عرضه در پلتفرم‌ها بسازم و فکرهایی هم از این بابت دارم، اما در سینمای ایران دوست دارم با همین «فرزند صبح» کارگردانی را تمام کرده باشم.» ظاهرا سوژه‌ای که از دل یک گزارش قدیمی روزنامه کیهان بیرون آمد، آنقدر جذاب بوده که افخمی را مجاب کرده پس از حدود یک‌دهه دوری از کارگردانی سینما، دوباره پشت دوربین برود. کارگردانی که 2سال پیش به‌عنوان تهیه‌کننده با فیلم «استاد» به جشنواره فجر آمده بود و پارسال هم عضو هیأت انتخاب بود، حالا به‌عنوان کارگردان در فیلم فجر حاضر شده است. «صبح اعدام» اقتباسی از گزارش مفصل یک خبرنگار از تیرباران و اعدام شهیدطیب حاج‌رضایی و اسماعیل رضایی در روزنامه کیهان است. فیلم تازه افخمی، برشی از لحظات پایانی زندگی طیب حاج رضایی و اسماعیل رضایی است. «صبح اعدام» در ژانر تاریخی - سیاسی به‌صورت سیاه و سفید روی پرده می‌رود‌؛ فیلمی بدون بازیگر سرشناس که به واسطه شهرت کارگردانش دیده خواهد شد.