ضرورت احیای هویتی محله‌ها در ساختار شهری تهران با نگاهی به «کتاب شهید»

مجتبی نوروزی؛ کارشناس مسائل فرهنگی

هویت را می‌توان به‌معنایی که انسان‌ها از طریق احساسات ذهنی از وجود هرروزه خود و ارتباطات گسترده اجتماعی کسب می‌کنند، تعریف کرد. این وجود و ارتباطات نیازمند مکانی برای شکل‌گیری است. مکان‌ها، مراکز اصلی تجربه بلافصل از جهان هستند. اگرچه امروزه فشار فناوری‌های جدید، جهانی‌شدن و تراکم فضا-زمان، تأثیر مکان‌ها در شکل‌دهی به هویت فردی و اجتماعی جوامع را کمرنگ کرده است، با این وجود مکان‌ها، نقش بارزی در ساخت ابعاد کالبدی و نمادین هویت انسان‌ها برعهده دارند. در این بین محله‌ها به‌عنوان فضای مستقیم زیست افراد و کوچک‌ترین واحد مکانی پس از خانه، نقش کلیدی و اساسی دارند. لذا در شرایط کنونی که احیای هویت‌های کهن در برابر تهاجم‌های مختلف هویتی به یک ضرورت تبدیل شده است، باید به احیای هویت‌های محله‌محور در سیستم مدیریت شهری بیش‌ازپیش توجه کرد. برای چنین توجهی چند اصل باید مدنظر قرار بگیرد: نخست، توجه به تاریخچه شکل‌گیری هر محله. برای چنین امری توجه به تاریخ تغییرات ظاهری محله‌ها به‌ویژه در مورد بناهای مهم و محوری محله‌ها نظیر مساجد، رخدادهای مهم ماندگار در خاطره ذهنی افراد و شخصیت‌های مهمی که سابقه زندگی در آن محله را داشته‌اند بسیار ضروری است.
در این بین توجه به تجربه و حافظه مشترک می‌تواند نقش کلیدی داشته باشد. این مدل تجربیات معمولا در 3عنصر شادی مشترک، غم مشترک و رویدادهای عمومی مشترک نهفته است. در بستر محله‌ها معمولا چنین رویدادهایی بر محور بناهای مرکزی و افراد شاخص شکل می‌گیرد. تمام موارد پیش‌گفته و تجدید خاطرات مرتبط با آنها می‌تواند حس نوستالژی و تعلق خاطر را توسعه داده و زمینه احیای هویت محله‌ها و انتقال آن به نسل‌های بعدی را فراهم آورده و از نوعی خلأ هویتی رها سازد. با این مقدمه می‌توان به این امر ورود کرد که دوران دفاع‌مقدس و شهدای این دوره نقشی بی‌بدیل در ساختار هویت شهری کشور داشته و دارند چراکه این رویداد به نسبت طولانی، سخت‌ترین شرایط تاریخ معاصر زندگی اجتماعی در ایران را رقم زده بود. موضوع دیگری که از این منظر و در دوران دفاع‌مقدس رخ داد، پیوند سطح هویت محلی به سطح هویت ملی در سایه مفهوم دفاع از وطن بود. در واقع درست است که این رخداد یگانه به هویت‌سازی‌ در سطح محلی و حتی استمرار این ساختار هویتی کمک کرد اما پیوندی وثیق بین هویت‌های پراکنده محلی و شکل‌دادن به هویت ملی را هم موجب شد. آنچه بر اهمیت و تأثیر این رخداد می‌افزاید نوع جوانانی است که در جریان دفاع‌مقدس به درجه شهادت رسیدند. به‌طور معمول آنها جوانانی خدوم و فعال در عرصه‌های اجتماعی و مزین به اخلاق حسنه بودند که در سطح محله شناخته‌شده و محبوب بودند و شهادت هر یک نه‌تنها برای اعضای خانواده بلکه برای تمام اعضای محله دردناک و غم‌انگیز بود. یکی از اقداماتی که در این راستا و به‌صورت خودجوش صورت گرفته است، تالیف و چاپ کتاب شهید، یادبود شهدای محله مسجد بنی‌هاشمی به قلم دکتر حسین حمیدی‌نیاست. این کتاب تلاش کرده است تا با روش مصاحبه با افراد قدیمی محله مسجد بنی‌هاشمی و با تکیه بر خاطرات آنها و خاطرات خود مولف که خود از اعضای همین مسجد در دوران دفاع‌مقدس بوده است و اسناد و مدارک به‌جامانده از شهدای این محله روایتی از زندگی و زمانه این عزیزان ارائه دهد.
این اثر واجد چند ویژگی بسیار مهم است. نخست اینکه تاریخچه‌ای از چگونگی شکل‌گیری و توسعه این محله در مرکز تهران ارائه داده است که در نوع خود بسیار جالب و ارزشمند است. دوم، در این اثر مسجد به‌عنوان مرکز، محور و قلب شکل‌گیری محله به‌درستی تصویر شده است و درنهایت، در این اثر ضمن مرور خاطرات شهدای این محله، تاریخ مختصر و جذابی از انقلاب اسلامی و دفاع‌مقدس ارائه شده است که بر ارزش و گیرایی اثر افزوده است. به‌نظر می‌رسد عدم‌استفاده از تکنیک‌های روایتگری مبتنی بر داستان، عدم‌استفاده از اینفوگرافی به اندازه کافی، نامرتب بودن برخی تصاویر استفاده شده و برخی کاستی‌های ویرایشی مهم‌ترین اشکالات وارده بر این اثر ارزشمند است. درنهایت باید گفت این اثر ارزشمند می‌تواند الگویی مناسب برای احیای هویت محله‌های تهران بر محور مساجد و شهدای دفاع‌مقدس باشد.