لزوم تحول جدی در حوزه کتابخوانی

مهرداد باقری*

ما در شهری زندگی می‌کنیم که پایتخت کشور است و تمام نهادهای مرتبط با کتابخوانی در این شهر واقع شده‌اند. تمام کتابخانه‌های بزرگ شهر در دانشگاه‌ها واقع شده‌اند؛ کتابخانه‌های دیجیتال و مجموعه تکنولوژی‌های این حوزه را نمی‌توان در این حوزه نادیده گرفت.
نهادهای مختلفی ازجمله وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مسئولیت‌هایی را در حوزه کتابخوانی دارند و باید این فضا را درنظر بگیریم. از سوی دیگر لازم است فضای مجازی و اثرگذاری آن بر حوزه کتابخوانی همگانی شود؛ چراکه میزان فروش و مطالعه کتاب در بستر حضوری و فیزیکی و مجازی نیاز به مباحثه دارد.
برخی کشورها در زمینه کتابخوانی خیلی پیش رفته‌اند تاجایی که مطالعه قبل از خواب از مدت‌ها پیش به فرهنگ‌شان تبدیل شده است. در ایران نیز بخش خصوصی و غیردولتی در این حوزه وارد شده‌اند. در بسیاری از بخش‌ها، نهادها در میدان رقابت حضور دارند که ازجمله می‌توان به کافه‌کتاب‌ها اشاره‌کرد.
مجموعه‌های فرهنگی برای نخستین‌بار در شهر تهران ایجاد شدند و اثرگذاری جدی در حوزه فرهنگی با محوریت کتاب دارند؛ محفل‌های ادبی نیز در تهران فعالیت می‌کنند که بیش از ۱۰سال سابقه دارند. شهرداری تهران هم در این زمینه حضور فعال دارد. کتابخانه‌های شهرداری تهران یا متعلق به سازمان فرهنگی و هنری است یا مشارکتی اداره می‌شوند که یا در فرهنگسراها و یا برخی در معابر و بوستان‌ها ایجاد شده‌اند که در مجموع به ۱۱۰کتابخانه می‌رسند و بالاتر از کتابخانه‌های نهادهای حاکمیتی است.
ایده «کتابدار شو» نیز در سازمان فرهنگی شهرداری در حال اجراست، زیست بومی برای کتابداران تا فضا برای کتابداران تسهیل شود؛ از این‌رو برنامه‌های فرهنگی مختلفی نیز در سازمان فرهنگی و هنری اجرا می‌شوند و ۱۴هزار نفر در باشگاهی برای رسیدن به خوانش یکصد کتاب در حال رقابت هستند.
ایده «کتاب در گردش» نیز در ایستگاه‌های مترو اجرا می‌شود. سامانه مشاوره کتاب و شبکه کتابخانه‌های سازمان و پاتوق‌های فرهنگی ازجمله ظرفیت‌های سازمان در حوزه کتابخوانی هستند. اصلی‌ترین قوت ما شبکه مویرگی فضاهای فرهنگی است و اصلی‌ترین ضعف این است که منابع، زیرساخت‌ها و نیروی انسانی ما به‌روز نیست. بزرگ‌ترین فرصت پیش‌روی ما، مخاطبان گسترده به‌ویژه نوجوانان هستند؛ به‌طوری‌که روزانه هزاران نوجوان و هزاران مادر به مراکز ما برای ثبت‌نام دوره‌های آموزشی مراجعه می‌کنند.
ایده تحول هم در حوزه کتاب، تغییر نقطه تمرکز است. بازیگری اثربخش در تغییر عادات کتابخوانی مردم از ایده‌های مورد نظر ما بوده است. بیش از ۹۰درصد تمام فعالیت‌هایی که انجام می‌دهیم، اداری است و باید به سمتی برویم که به این بازیگری مؤثر برسیم.
باغ کتاب تهران هم در اتاقی شیشه‌ای، حوزه کتاب را جلو می‌برد. پایلوت توزیع کتاب در ایستگاه‌های مترو با پشتیبانی باغ کتاب تهران در حال آماده‌سازی‌ است. امانت گرفتن کتاب باید برای شهروندان فراهم باشد و بعد از آن خرید کتاب مورد توجه قرار بگیرد.
از موضوع کودک در بحث کتابخوانی غافل نبوده‌ایم، یکصد مهدکودک زیرنظر شهرداری تهران فعالیت می‌کنند و پایلوت ترویج کتابخوانی را با محوریت بخش خصوصی به‌عنوان توزیع‌کننده کتاب در مهدهای کودک آغاز کرده‌ایم.
کتابخانه‌های کودک برای خانه‌های کودک در حال طراحی است. وقتی تفاوتی در کتاب کودک و بزرگسال وجود دارد، باید در کتابداران این حوزه نیز تفاوت‌هایی وجود داشته باشد که در این زمینه 4خانه کودک به‌عنوان پایلوت درنظر گرفته شده است.
برخی مراکز ما قابلیت توسعه محافل کتابخوانی را دارند و تبدیل برخی کتابخانه‌ها به مراکز فروش صنایع فرهنگی در حال انجام است که نمونه اولیه آن در بلوار کشاورز در حال احداث است. فضای کتابخانه‌های ما به‌روز نیست که به‌روزرسانی را در دستور کار قرار دادیم. ۴۱کتابخانه ما مستقل نیست و ۵۰کتابخانه در مراکز قرار گرفته‌اند. کتابخانه‌های شهرداری تهران یک‌‌میلیون‌و۵۰۰هزار نفر مخاطب دارند و منابع ما نیز 2میلیون‌و۵۰۰هزار کتاب است و ۲۵۸کتابدار در کتابخانه‌های شهرداری تهران فعالیت می‌کنند.
2میلیون‌و۵۰۰هزار کتاب در پورتال ما وجود دارد، اتصال به نهاد کتابخانه‌های عمومی و ملی در حال انجام است تا از ظرفیت دیگر بخش‌ها نیز استفاده کنیم.
4هزارو۵۰۰صندلی در کتابخانه‌ها وجود دارد؛ درحالی‌که برخی کتابخانه‌های سطح شهر حتی یک صندلی هم ندارند. شارژ کتاب در کتابخانه‌های تهران در ۱۰سال اخیر سیر نزولی داشته و در5 سال اخیر این سیر نزولی، عدد وحشتناکی دارد.
تعداد مراجعان ما در طول سال ۱۰۰هزار نفر است. از ۲۵۸نفر کتابدار، یکصد نفر بالای ۲۵سال سابقه دارند و بیش از ۵۰درصد از این افراد بانوان هستند. سیاست ما این است که تجربه‌های جهانی را در طرح تحول کتابخانه‌ها با استفاده از توان پیشکسوتان این حوزه به‌کار بگیریم.