خیلی دور، خیلی نزدیک

علی اخباری- پژوهشگر

بعد از 7سال قطع روابط دیپلماتیک، ایران و عربستان روابط خود را از سر گرفتند. این روابط از چند منظر اسلامی، انرژی و اقتصادی و موقعیت راهبردی برای جهان مهم است. هر دو کشور از مؤثرترین کشورهای جهان اسلام هستند و بسیاری از کشورهای اسلامی و مسلمانان جهان از نزدیکی روابط آن دو سود می‌برند. همچنین هر دو کشور از مؤثرترین مجامع در مسئله نفت و انرژی و اقتصاد در جهان هستند. به لحاظ جغرافیای سیاسی نیز هردو با قرارگرفتن در منطقه سوق‌الجیشی غرب آسیا، می‌توانند منطقه و کل جهان را از روابط خود متأثر کنند. وقتی تاریخچه روابط این دو کشور را نگاه می‌کنیم، از فراز و نشیب‌های فراوانی برخوردار بوده است. اکنون به صورت کوتاه این روابط را مرور می‌کنیم.

زمان رضا پهلوی
عهدنامه مودت
آل‌سعود از حدود سال1305 هجری شمسی کم‌کم بر حجاز مسلط شد و با انتخاب وهابیت به‌عنوان عقیده رسمی، دست به تخریب قبور ائمه بقیع(ع) زد که این امر با واکنش علما، مردم، مقامات و مجلس وقت ایران مواجه شد، اما از آنجا که خود ایران در حال تغییر ریل از قاجار به پهلوی بود، این مسئله به حاشیه رفت. درنهایت با استقرار حکومت آل‌سعود در سال1311 دولت ایران این حکومت را به رسمیت شناخت و با آن رابطه سیاسی برقرار کرد. مبنای این روابط «عهدنامه مودت» که در آن تأکید شده بود: «بین مملکت شاهنشاهی ایران و مملکت حجاز و نجد و ملحقات آن، صلح خلل‌ناپذیر و دوستی صمیمانه دائمی برقرار خواهد بود.» نخستین سفارت ایران در عربستان در سال1314 تاسیس و سفیر ایران مأمور شد در بازسازی قبور امامان شیعه(ع) مذاکراتی انجام دهد. او گفت: مسئولان سعودی قول مساعد داده‌اند، اما هیچ اقدام عملی مشاهده نشد. بدین‌ترتیب فشار فرهنگی- اعتقادی ایرانیان در مسئله تخریب قبور ائمه(ع)، تحت‌تأثیر روابط سیاسی 2کشور قرار گرفت.

زمان محمدرضا پهلوی
سفرهای پنهانی به حج
در سال1320 دولت ایران به‌دلیل ناامنی راه‌ها که ناشی از اشغال ایران در جنگ جهانی دوم بود، سفر به حج را ممنوع اعلام کرد، اما برخی ایرانیان پنهانی می‌رفتند. در سال1322 ماجرایی باعث قطع روابط ایران و عربستان به‌مدت 5سال شد. ماجرا از این قرار بود که یک ایرانی به‌دلیل بد شدن حالش در مسجدالحرام استفراغ می‌کند، شرطه‌ها او را دستگیر و در محکمه به‌دلیل آلوده کردن خانه خدا به عمد و بدون توجه به دفاعیاتش، به اعدام محکوم می‌کنند. وزارت خارجه ایران در اعتراض به دولت عربستان به حکم اعدام اعتراض کرد و گفت این عمل محاربه با خدا و فساد در زمین است. بعضی از نمایندگان مجلس در قالب سؤال از نخست‌وزیر، به بی‌عملی او اعتراض کردند و موجب قطع رابطه ایران با عربستان شدند. در سال1327 روابط با عربستان دوباره برقرار شد و هر سال یکی از مقامات به‌عنوان امیرالحاج برای رتق و فتق امور حجاج از طرف شاه منصوب می‌شد.

قبل از پیروزی انقلاب اسلامی
روابط در چارچوب آمریکایی‌ها
بدین‌ترتیب تا قبل از پیروزی انقلاب، روابط ایران و عربستان در چارچوبی که آمریکا برای آنها مشخص کرده بود به مبارزه با نفوذ شوروی در جنگ سرد معطوف شده بود و مناقشات جدی‌ای بر روابط 2طرف حاکم نبود. یکی از موارد مناقشه بین 2کشور، مسئله اسرائیل بود که ایران در آن موقع اسرائیل را به عنوان دوست خود پذیرفته بود، اما عربستان دشمن اسرائیل بود. این به‌دلیل نقش ژاندارمی ایران برای آمریکا در منطقه بود که باید به حمایت از اسرائیل نیز برمی‌خاست، اما این مسئله چالش‌برانگیز به قطع روابط دیپلماتیک با مصر که خط مقدم جنگ با اسرائیل بود، منجر شد، ولی درخصوص عربستان و دیگر کشورهای عربی به قطع روابط دیپلماتیک منجر نشد. بدین‌ترتیب 2طرف تصمیم گرفتند اختلافات را در حد مخالفت مسالمت‌آمیز  باقی بگذارند. درباره نام خلیج‌فارس و مسئله بحرین و جزایر سه‌گانه خلیج‌فارس هم مناقشات و لفاظی‌های اندکی بین 2طرف انجام می‌شد که درنهایت به کوتاه آمدن پهلوی‌ها و تن‌دادن به خواست آمریکا و انگلیس منجر شد و این مناقشات هم درنهایت به روابط 2طرف ایران و عربستان خدشه‌ای وارد نکرد.

بعد از پیروزی انقلاب
خواست اعراب برای روابط قوی‌تر
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، شاه خالد با ارسال نامه‌ای به امام خمینی(ره)، تبریک گفت و خواستار روابط قوی‌تری با ایران شد،‌ اما عملا عربستان که جای ژاندارم سنتی آمریکا را خالی می‌دید، به‌سوی قدرت‌های جهانی متمایل‌تر شد و عملا در جنگ ایران و عراق، از عراق حمایت کرد. برخی آمارها از حمایت نزدیک به 30میلیارد دلاری از عراق حکایت دارد. در سال1366 عربستان راهپیمایی برائت از مشرکین را که عمدتا توسط حجاج ایرانی انجام می‌شد و در آن به برائت از استکبار و آمریکا و اسرائیل پرداخته می‌شد، به دستور اربابان خود، به خاک و خون کشید و قریب به 400نفر از حجاج را کشت. این کار شدیدترین ضربه را به روابط دوجانبه وارد کرد و منجر به قطع روابط سیاسی 2کشور شد. امام خمینی(ره) در واکنش به این امر گفتند: حتی درصورتی که احتمال بخشش صدام وجود داشته باشد، هیچ‌گاه نمی‌توان خیانت عربستان سعودی به اسلام را فراموش کرد.

دولت هاشمی رفسنجانی
بهبود اوضاع
روابط بین 2کشور در زمان هاشمی رفسنجانی، روبه بهبود رفت و پس از 2دیدار او و عبدالله ولیعهد وقت عربستان، در حاشیه کنفرانس اسلامی در سنگال و پاکستان، دوباره روابط سیاسی برقرار شد. اینکه تصمیم مذاکره و برقراری رابطه با عربستان، سیاست نظام در حسن همجواری است، بدیهی است، اما در نحوه اجرای آن تأملاتی وجود دارد. ازجمله اینکه در هر دو دیدار، گروه عربستانی منتظر و متوقع برقراری دیدار از سوی گروه ایرانی بود و هاشمی رفسنجانی در این خصوص گفته بود: «چه عیبی دارد؟ ما می‌رویم.» سفرهای متعدد هاشمی به عربستان، روابط ایران و عربستان را به جایگاه بالایی رسانده بود. به‌طوری که بعد از ریاست‌جمهوری، هم از او دعوت و اجازه بازدید از منطقه فدک هم به او داده شد.

دولت خاتمی
افزایش روابط دوجانبه
در زمان خاتمی روابط دوجانبه بیش از گذشته نزدیک شد. او مسیر هاشمی رفسنجانی را در پیش گرفت و آن را قوت بخشید. حتی خاتمی بعد از دوران ریاست‌جمهوری‌اش هم از پادشاه عربستان برای فعالیت‌های -به‌اصطلاح گفت‌وگوی تمدن‌ها- درخواست کمک کرد و پذیرفته شد.

دولت احمدی‌نژاد
بروز چالش‌ها و تنش‌ها
عربستان در دور اول ریاست‌جمهوری احمدی‌نژاد 4دوره میزبان او بود، اما در دور دوم تنها یک‌بار در حاشیه اجلاس حل بحران سوریه از او دعوت کرد. به‌تدریج روابط ایران و عربستان تحت‌تأثیر سیاست‌های منطقه‌ای و جهانی با چالش و تنش مواجه شد. در این دوران عربستان با نبود عراق بعثی، کم‌کم به‌دنبال ایفای نقش ژاندارم آمریکا بود. او خریدار بزرگ تسلیحات غربی و به تعبیر خودشان گاوشیرده آنها بود.
در این دوران ازجمله تنش‌های معروف می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
  ایران در جنگ سوریه برخلاف عربستان حامی بشار اسد بود.
  ایران برخلاف عربستان حامی انقلاب مردم بحرین بود.
  ایران برخلاف عربستان حامی انقلاب مصر و برکناری حسنی مبارک و مخالف حضور مجدد نظامیان بود.
  ایران برخلاف عربستان موافق نوری مالکی به‌عنوان نخست‌وزیر عراق بود.
  عربستان از گروه تروریستی جندالله حمایت کرد.
  حتی گفته شد که عربستان خواستار حمله نظامی آمریکا به ایران برای متوقف کردن برنامه هسته‌ای آن بود.
همه مواضع عربستان در تنش‌های فوق در جهت سیاست‌های آمریکا و صهیونیست‌ها بود.

دولت روحانی
از امیدواری برای ثبات در منطقه تا قطع روابط دیپلماتیک
با انتخاب روحانی به‌عنوان رئیس‌جمهور، پادشاه عربستان تبریک گفت. روحانی هم پاسخ گفت و ابراز امیدواری کرد که ایران و عربستان بتوانند ثبات را به منطقه بازگردانند.
  با نزدیک شدن به توافق برجام، عربستانی‌ها ابراز ناخرسندی می‌کردند و دلیل آن را نگرانی از گسترش نفوذ محور مقاومت در منطقه بیان می‌کردند.
  نقش عربستان در کاهش شدید قیمت نفت با افزایش بی‌سابقه تولید خود در سال1393، داد روحانی را درآورد.
  اوج تیره‌شدن روابط ایران و عربستان در سال‌های اخیر به پیروزی اسد و جبهه مقاومت در سوریه و یمن و همراهی عراق با سیاست‌های منطقه‌ای ایران، برمی‌گردد. همه این موارد با خواست و اقدامات سعودی‌ها در تعارض بود.
  در سال1394 پلیس فرودگاه جده به 2نوجوان ایرانی به بهانه بازرسی بدنی تعرض ناکامی داشت.
  تنش در روابط بالا گرفت و مجلس خواستار لغو حج عمره تا حصول اطمینان از امنیت زائران شد. حتی هاشمی رفسنجانی نیز ماجرای جده را رسوایی جدی برای نظام عربستان خواند. عمره تا محاکمه عاملان متوقف شد.
  در حج تمتع همان سال(1394) سقوط جرثقیل در مکه و فاجعه منا منجر به کشته شدن صدها حاجی ایرانی شد که ایران مقامات عربستانی را مقصر خواند، اما واکنش مقبولی از عربستان مشاهده نشد.
  اعدام شیخ نمر در دی‌ماه سال1394، خشم مردم منطقه را برآشفت. در ایران هم معترضان در مشهد پرچم عربستان را از کنسولگری‌شان پایین کشیدند. در تهران تجمعی در مقابل سفارت عربستان انجام شد، عده‌ای که ایران آنها را «خودسر» نامید وارد ساختمان سفارت شدند و پرچم عربستان را پایین آوردند. بخشی از سفارت هم آتش گرفت.
  در روز 13دی1394وزیر خارجه عربستان، عادل الجبیر، قطع روابط دیپلماتیک خود با ایران را اعلام کرد.

دولت رئیسی
از سرگیری روابط دیپلماتیک

در بدو دولت رئیسی و مخصوصا در بحبوحه اغتشاشات سال1401 روابط عربستان و ایران در اوج تنش بود. گفته شد که عربستان حامی جدی شبکه‌های تلویزیونی ضد‌ایران بود و برخی مدعی شدند ولیعهد عربستان خواستار کشیدن نزاعات به داخل ایران بوده است، اما ایران نیز با عبور از چالش بی‌سابقه اغتشاشات، قدرت خود را در حراست از یکپارچگی کشور و حفظ نظام به جهانیان نشان داده بود. از طرفی عربستان در جنگ یمن در باتلاق گیر کرده بود و از قدرت‌های غربی در حفظ و حراست از منافع خود مایوس شده بود. او در چرخشی آشکار به سمت شرق رو آورده بود. در نتیجه ایران در پی سیاست حسن همجواری با کشورهای منطقه، با پیشنهاد عراق و عمان و چین برای میانجیگری جهت برقراری روابط دیپلماتیک با عربستان موافقت کرد. بدین‌ترتیب در خرداد1402 روابط ایران و عربستان پس از 7سال تنش، دوباره برقرار شد.