یک حرم به عمق تاریخ

دوره سامانیان: «ابن شهرآشوب» که از امرای خراسان بود، بنایی بر مزار مطهر حضرت رضا(ع) بنا کرد. از توسعه بنا در دوران پیش از دیلمیان نیز خبر چندانی گزارش نشده و تنها به رونق‌داشتن زیارت اشاره شده ‌است.
دوره دیلمیان: عصر دیلمیان به جهت روی کار آمدن حاکمان شیعی، دوره رونق‌بخشی به ساختمان بنای مرقد مطهر حضرت رضا(ع)‌ بود. در دوران عضدالدوله دیلمی بقعه تعمیر و به تزئینات آراسته شد. خانه‌های مسکونی اطراف حرم نیز بیشتر شد و بدین‌ترتیب دژ مستحکمی از حرم محافظت ‌کرد. این اقدامات منجر به رونق بیشتر زیارت حرم مطهر امام‌رضا(ع) شد.
دوره غزنویان: محمود غزنوی قبه و حرم را نوسازی و بنایی زیبا در آن برپا کرد. چند تن دیگر از امیران غزنوی نیز به مرمت و تکمیل بقعه پرداختند و به آبادانی مشهد مشغول شدند. ابوالحسن عراقی، از رجال و دبیران دربار غزنوی در سال ۴۲۵ هـ . ق ضمن مرمت بقعه، نخستین بنا را به آن افزود که این بنا به مسجد بالاسر معروف است.
دوره سلجوقیان: سلجوقیان در قرن‌های ششم و هفتم تعمیرات و خدمات زیادی در آنچه امروز روضه منوره نامیده می‌شود، انجام دادند. امیر عمادالدوله که مقرب پادشاهان سلجوقی بود، در سال ۵۱۵ ه‍.ق، حرم را تعمیر کرد و «ترکان زمرد ملک»، دختر خواهرزاده سلطان سنجر در سده ششم ه‍.ق ازاره گنبدخانه حرم را با کاشی‌های ممتاز زرین‌فام که به کاشی سنجری معروف است، براساس برخی روایات در سال512 و برپایه برخی دیگر از روایات در سال557 هجری قمری تزئین کرد. کاشی‌ها بعدها در دوران علاءالدین محمد خوارزمشاه و در سال۶۱۲ هجری قمری مرمت شدند که کتیبه آنها موجود است. شرف‌الدین ابوطاهربن سعدبن علی قمی در این دوره پس از مرمت بنا، گنبدی نیز بر آن ساخت و نخستین سنگ قبری که موجود است، بر مزار مطهر امام‌رضا(ع) قرار گرفت.
دوره خوارزمشاهیان: در عصر خوارزمشاهیان بازسازی حرم امام‌رضا(ع) انجام شد و مقدار زیادی از کاشی‌های زرین‌فام و سنجری، متعلق به این دوران است. 2کتیبه مربوط به دوران خوارزمشاهیان نیز بر دیوار شمالی گنبدخانه به نام «صفه شاه‌طهماسبی» قرار دارند. در ضلع شمالی رواق دارالحفاظ نیز کتیبه‌ای با کاشی ممتاز مربوط به همین دوره وجود دارد. محراب جنوب‌غربی و در طلای جنوبی گنبدخانه نیز متعلق به سال۶۱۲ه‍.ق و دوره خوارزمشاهیان است.
دوره مغول و ایلخانی: سال۶۱۸ ه‍.ق مغول‌ها به طوس حمله و شهر را غارت کردند و مردم را به قتل رساندند. سپس وارد مشهد شدند و خرابی بسیار برجای گذاشتند. به حرم رضوی نیز خساراتی وارد و ‌ اموال و اثاثیه حریم را غارت کردند. اما به بنای اصلی براساس برخی روایات صدمه نزدند. با وجود این پطروشفسکی تاریخدان، تأیید می‌کند که حرم در سال۶۱۸ به‌دست مغولان تخریب شد و بعدها اولجایتو که مذهب شیعه را پذیرفت، حرم را دوباره بنا کرد. فرسودگی‌ها و خرابی‌ها و خسارات‌ها نیز در دوره ایلخانیان بازسازی شد. 2کتیبه در ضلع شمالی گنبدخانه نیز‌ متعلق به سال‌های ۷۱۲ و ۷۶۰ه‍.ق هستند. ابن بطوطه اما احتمال داده است سلطان محمد خدابنده زیباترین بنا را بر حرم حضرت رضا(ع) بنا کرده و گنبد حرم نیز از ساخته‌های او باشد. ابنیه این دوره شامل مسجدبالاسر، یک مدرسه و چند بنای کوچک متصل به ضلع شمالی حرم است.
دوره تیموریان: در دوران حکومت شاهرخ تیموری، 2رواق دارالحفاظ و دارالسیاده و مسجد گوهرشاد در سال 821 هجری قمری و با نظارت قوام‌الدین شیرازی، از معماران بزرگ وقت احداث شدند. گوهرشاد نخستین مسجد جامع شهر مشهد بود. ایوان طلا هم در این دوره پی‌ریزی و در عصر صفوی تکمیل شد. پنجره فولاد هم به دستور گوهرشاد ساخته ‌شد که اکنون در موزه آستان قدس است.
دوره صفویان: مذهب تشیع در این دوره در ایران رسمیت‌ یافت و آثار و بناهای باشکوهی نیز به حرم افزوده شد. شاه طهماسب یکم نخستین ضریح را به حرم اهدا کرد و به بازسازی و تذهیب گنبد و طلاکاری گلدسته کنار گنبد همت گماشت. مرمت گنبد طلاکاری‌شده در دوره سلطان محمد غزنوی و مناره طلاکاری شده در دوره غزنوی نیز در همین دوران مرمت و حصاری دور تا دور مشهد کشیده شد. شاه‌عباس صفوی قرآن‌های خطی منسوب به امامان شیعه را به آستان قدس اهداء و املاکی وقف این آستان کرد و شاه‌عباس دوم هم صحن عتیق را تعمیر و کاشیکاری کرد. گنبد حرم نیز مجدد طلاکاری شد. احداث ایوان شمالی و اتاق‌ها، غرفه‌ها، سردرها‌ و ایوان‌های شرقی و غربی، ایجاد رواق توحیدخانه و گنبد‌ الله‌ورودی‌خان هم از دیگر دستورات شاه‌عباس بود.
دوره افشاریه: ایوان صحن تیموری که در دوره سلطان حسین بایقرا ساخته شد و توسط شاه‌عباس یکم توسعه یافت، به ‌فرمان نادرشاه طلاکاری شد. دیوار حرم هم رنگ‌آمیزی دوباره شد و گلدسته شمالی صحن انقلاب بر فراز ایوان عباسی که توسط شاه‌عباس توسعه یافته بود، ساخته و همراه با ایوان جنوبی صحن عباسی طلاکاری شد. در همان سال نادرشاه دستور داد سنگاب یکپارچه از جنس مرمر از هرات به مشهد آورده شود و اسماعیل‌خان روی آن یک پوشش هشت‌ضلعی به همراه گنبد ساخت و طلاکاری کرد.