نگین تاریخی در حرم رضوی

رضا سلیمان‌نوری-روزنامه‌نگار و فعال فرهنگی

حرم مطهر رضوی به‌عنوان بزرگ‌ترین مجموعه مذهبی ایران، همچون رکاب انگشتری است که نگینی بسیار بزرگ و ارزشمند را در میانه خود جای داده است؛ نگینی به نام مرقد مطهر حضرت ثامن(ع) که چشم و ذهن بیننده را آنچنان به‌خود جلب می‌کند که دیگر به دیدنی‌های حک شده روی رکاب توجه نمی‌کند و فقط و فقط می‌خواهد در آن دقایق و لحظات به‌طور کامل مسحور آن گوهر گرانبها باشد.
دیدنی‌هایی که هر چند همه برای نشان دادن ارزش و اهمیت آن گوهر والا ایجاد شده‌اند، اما به نوبه ‌خود ارزشمند هستند و اگر در محیطی دیگر بودند به‌طور قطع هر کدام به تنهایی گوهری زیبا برای رکاب انگشتری ارزشمند محسوب می‌شدند. این آثار ارزشمند حک‌شده روی رکاب قرار گرفته در دور مرقد مطهر رضوی به حدی زیاد هستند که اگر بخواهیم همه آنان را معرفی کنیم، نیازمند صفحات بسیاری از روزنامه هستیم، اما به نشانه قطره‌ای از دریای ارادت به حضرت ثامن(ع) برخی از برجسته‌ترین این دیدنی‌ها را که همگی از روی اخلاص و ارادت ایجادکنندگان‌شان به هشتمین اختر تابناک آسمان ولایت به‌وجود آمده‌اند، به‌صورت مجمل معرفی می‌کنیم؛ باشد که مورد قبول حضرت رضا(ع) قرار گیرد.

مسجد بالاسر

کوچک‌ترین بخش عبادی حرم مطهر رضوی، مسجد بالاسر است که در عین حال یکی از قدیمی‌ترین بناهای این مجموعه هم محسوب می‌شود. این مسجد که پس از روضه منوره، نخستین بنای ساخته شده در حرم رضوی است از آثار دوره غزنوی و با قدمتی هزار ساله در میان روضه منوره و دارالسیاده قرار دارد. مسجد بالاسر که تنها یک اتاق با ضریح مطهر فاصله دارد با 8 متر طول و 4.5متر عرض با کاشی‌‌های هفت‌رنگ و ازاره‌های مرمرین آن شکوه و عظمت خاصی به آن بخشیده‌‌اند. این مکان مقدس درست بالای سر مرقد حضرت رضا(ع) واقع شده و زائران بسیاری این محل را برای خواندن نماز زیارت انتخاب می‌‌کنند و به همین دلیل، از شلوغ‌‌‌ترین نقاط حرم رضوی است.

مسجد گوهرشاد

این مسجد در  قرن 9 هجری قمری و در دوره حکومت شاهرخ تیموری به دستور همسرش گوهرشادآغا بنا شده است. مسجد گوهرشاد، معدنی از هنر و معماری تیموری است و به معرق‌‌کاری‌ها، گچبری‌ها، خطاطی‌ها و نقوش نقش بسته بر دیوارها و گلدسته‌های مسجد به‌عنوان بخشی از ویژگی‌های هنری آن می‌توان اشاره کرد. این مسجد با 7شبستان و 8ایوان و صحنی به مساحت 2800مترمربع، 9410متر زیربنا دارد. زیباترین ایوان آن، ایوان مقصوره در قسمت جنوبی است که دور تا دور آن با آیات قرآن و احادیث حک شده برکاشی‌های زیبا تزئین شده است. منبر معروف امام زمان(عج) که از چوب گردو و گلابی تهیه و در ساخت آن از هیچ میخی استفاده نشده هم در قسمت محراب این ایوان قرار دارد.

پنجره فولاد

یکی از زیبایی‌های بی‌مانند صحن عتیق، پنجره فولادی مشرف به ضریح مطهر رضوی است.
هنگام ایجاد صحن در دوران تیموریان، پنجره‌‌ای در سمت چپ ایوان نادری، محلی مشرف به ضریح مطهر نصب شد تا کسانی که به هر دلیل شرعی یا جسمی امکان ورود به حرم و مسجد بالاسر را ندارند، بتوانند با فاصله کمی از ضریح با امام خود خلوت کنند. این پنجره ابتدا از چوب بود، اما بعدها پنجره‌ای فولادین جانشین آن شد و پس از انقلاب هم پنجره‌‌ای از آلیاژ برنج و با طلا آبکاری شده در این مکان نصب و پنجره‌ قدیمی به موزه منتقل شد، اما همچنان این مکان نزد مردم پنجره فولاد است.

نقاره خانه رضوی

یگانه محل اعلام اتفاقات مهم مرتبط با حرم مطهر توسط سازهای مختلف یعنی نقاره‌خانه رضوی در طبقه دوم ایوان شرقی است. البته در طبقه‌ اول این ایوان هم وسایل مربوط به نقاره‌‌نوازی نگهداری می‌شود. نقاره‌نوازی از اواسط قرن نهم و به دستور نوه‌ گوهرشادآغا در حرم مطهر رواج یافت و از آن زمان تاکنون، جز 8سالی که پهلوی اول آن را ممنوع کرده بود، این رسم همچنان ادامه داشته است. نوازندگان به ‌غیر از زمان طلوع و غروب خورشید، در اعیاد و در هنگام مشاهده‌ کراماتی از جانب حضرت ثامن(ع) نقاره می‌نوازند. البته نقاره‌خانه در 2 ‌ماه عزای محرم و صفر مگر برای اعلام واقعه‌ای مهم تعطیل است.

صحن عتیق

در مجموعه حرم مطهر رضوی علاوه بر 2 مسجد ذکر شده، چندین و چند صحن وجود دارد که کهن‌ترین آنها عتیق یا انقلاب نام دارد. این صحن که با ۶۷۴۰مترمربع مساحت در شمال بقعه منوره قرار گرفته، به یک‌باره ساخته نشده؛ بلکه نیمی از آن در دوران تیموری و نیمه‌ دیگرش در دوران صفوی ایجاد شده است. به‌ عبارت بهتر، وزیر سلطان حسین بایقرا از سلاطین تیموری، دستور ساخت صحن، ایوان جنوبی یا همان ایوان طلا و چند بنا در ضلع غربی آن را داده و ۱۵۰سال پس از آن، شاه‌عباس صفوی، ایوان‌‌های شمالی و بخش شرقی آن را به‌صورت قرینه با بخش‌های قبلی ایجاد کرده است.
 البته که همان ایوان جنوبی هم به دستور نادرشاه افشار طلاکاری شده تا به ایوان طلا شهرت پیدا کند. این صحن، علاوه بر 2 مناره طلایی فراز ایوان طلا یا نادری و ایوان عباسی، میزبانی نقاره‌خانه و نخستین ساعت حرم مطهر را هم بر عهده دارد که به‌ترتیب روی ایوان‌های شرقی و غربی آن ایجاد شده‌اند. پنجره فولاد و سقاخانه میانه صحن عتیق هم داستان‌های خاص خود را دارند.

سقاخانه اسماعیل طلایی

سقاخانه‌ اسماعیل طلایی یا به‌ گفته مشهدی‌ها «اسمال طلا» دیگر بنای خاص مجموعه حرم مطهر رضوی است که درست در میانه‌ صحن انقلاب قرار دارد. این سقاخانه داستان‌هایی چند در دل خود دارد. سنگاب یک‌‌پارچه آن به دستور نادرشاه افشار از سنگ مرمر تهیه و بین سال‌های ۱۱۴۴ تا ۱۱۴۵قمری از هرات به مشهد منتقل شد و در کنار جوی آبی که از وسط صحن عتیق عبور می‌کرد، نصب شد تا مردم برای رفع تشنگی از آب درون این سنگ که 3کر (۱۱۳۰ لیتر) گنجایش داشته، استفاده کنند؛ اما ساختمان اولیه سقاخانه یادگار دوران فتحعلی‌شاه است. در این دوره، سردار اسماعیل‌خان سنگسری از اهالی مهدی‌شهر امروزین پول طلاهایی را که به پاس نجات جان شاه قاجار از یک توطئه دریافت کرده بود، صرف ساختن گنبد و پایه‌هایی با روکش طلا برای سنگاب نادری کرد و بدین‌گونه از آن زمان این مجموعه، سقاخانه اسماعیل طلایی نامیده شد. این بنا تا سال۱۳۴۵ خورشیدی دارای پنجره‌های آهنی بود و پس از آن چندین بار بازسازی شد که آخرین آن سال1400 بود. ناگفته نماند که بسیاری از زائران با آوردن قمقمه‌های خالی، آب این سقاخانه را برای تبرک و تیمّن به شهر خود می‌برند.

موزه‌های رضوی

یکی دیگر از مجموعه‌های زیبای موجود در حرم مطهر رضوی که کمتر شناخته شده است، گنجینه‌ها یا همان موزه‌های حرم است. ارادت شیعیان اقصی نقاط جهان به حضرت ثامن(ع)، باعث شده تا هدایای ارزشمندی به حرم مطهر رضوی اهدا شود. مسئولان وقت آستان قدس سال 1324شمسی در شرق مسجد گوهرشاد، در ساختمانی 3طبقه به مساحت 1034مترمربع موزه آستان قدس را ایجاد کردند. این موزه در گذر زمان و با افزایش هدایا گسترش بسیاری پیدا کرد تا جایی که اکنون شامل 16گنجینه می‌شود. موزه مرکزی، موزه فرش، موزه هدایای مقام معظم رهبری، موزه تاریخ، موزه مدال‌ها و نشان‌های اهدایی ورزشکاران و موزه قرآن و نفایس. موزه قرآن و نفایس که سال 1364تحت عنوان نخستین گنجینه تخصصی جهت نمایش نسخ خطی قرآن، مرقعات و سایر آثار هنری، هنرمندان در ساختمان شماره 3موزه آستان مقدس رضوی افتتاح شد، میزبان یکی از بزرگ‌ترین گنجینه‌های قرآنی جهان است. همچنین در موزه هدایای مقام معظم رهبری که در طبقه همکف موزه قرآن است می‌توانید تمامی آثار هنری مانند خطاطی و تذهیب، نقاشی فرش، قلم‌کاری و مدال‌هایی که طی سالیان گذشته به ایشان هدیه شده است را مشاهده کنید. مقام معظم رهبری هر سال هدایای اهدا شده به‌خود را به این موزه اهدا می‌کنند.