مشعلی که خاموش نمی‌شود

حسین کاظم‌زاده؛ پژوهشگر

بنابر یک نقل، نخستین پیاده‌روی به سمت کربلا توسط کاروان اسرای عاشورا در راه بازگشت به مدینه رقم خورده است. حالا یا اربعین اول یا اربعین دوم بنا بر اختلافی که میان مورخان وجود دارد. در نقل دیگر در سالگرد اربعین امام حسین(ع) جابر بن عبدالله انصاری و اصحاب و یارانش (یا جمعی از بنی‌هاشم) همراه عطیه‌ عوفی برای زیارت سیدالشهدا وارد کربلا شدند. در روایات نزدیک به 20اثر برای قدم‌هایی که زائر در مسیر امام برمی‌دارد شمرده شده است: از آمرزش گناهان تا سلام رسول‌الله به او و مناجات خداوند با زائر.

سنت و رفتار مداوم شیعیان
به‌گفته برخی پژوهشگران، راهپیمایی در روز اربعین از زمان امامان معصوم(ع) در بین شیعیان رایج بوده است. سیدمحمدعلی قاضی طباطبایی در کتاب تحقیق درباره اول اربعین سیدالشهدا، زیارت امام حسین(ع) در روز اربعین را سنت و رفتار مداوم شیعیان از زمان ائمه دانسته که در زمان بنی‌امیه و بنی‌عباس نیز به این حرکت پایبند بوده‌اند. بر همین اساس طی قرون مختلف هم این پیاده‌روی به سمت کربلا مخصوصا از نجف تا کربلا کاملا مرسوم بود. در دوران آل‌بویه و به‌خصوص در زمان صفویه این مناسک دینی جمعی، بیشتر رواج پیدا کرد. طبیعی بود حکومت که به شکل رسمی به‌دست مذهب شیعه می‌افتاد این اتفاق‌ها رقم می‌خورد. بنا به نوشته ابن‌جوزی، جلال‌الدوله، یکی از نوادگان عضدالدوله، در سال ۴۳۱ ه. ق با فرزندان و جمعی از یاران خود برای زیارت، رهسپار نجف شده و از خندق شهر کوفه تا مشهد امیرالمؤمنین(ع) در نجف را که یک فرسنگ فاصله بود، پیاده و با پای برهنه پیمود. در زمان حکومت صفویه نیز اهتمام بسیاری بر زیارت با پای پیاده صورت گرفته است. شاه عباس صفوی و علمای بزرگ عصر او همچون مرحوم شیخ بهایی، برای رواج فرهنگ زیارت در بین مردم، در سال۱۰۰۹ ه. ق از اصفهان عزم مشهد کرده و با پای پیاده به زیارت امام علی بن موسی الرضا(ع) رفت. نقل‌های دیگر تاریخی نیز شهادت بر این مطلب می‌دهد ‎. دوران معاصر و در میان علما، شیخ انصاری آخوند خراسانی و محدث نوری و شاگردانشان از مهم‌ترین شخصیت‌هایی بودند که در ترویج این پیاده‌روی نقش‌آفرینی کردند. به‌خصوص محدث نوری به مناسبت‌های مختلف این سفر را پیاده به همراه شاگردانش طی می‌کرد و هر سال در روز عید قربان به همراه جمعی از زائران امام حسین(ع) به پیاده‌روی از نجف تا کربلا می‌رفتند و این سفر، 3روز به طول می‌انجامید. از اواخر دوران قاجار با ورود ماشین به ایران، زیارت پیاده کمتر شد و مردم عموما با وسایل حمل‌ونقل عمومی یا شخصی این مسیر را تردد می‌کردند و عملا پیاده‌روی به حاشیه رفت، اما آیت‌الله سیدمحمود شاهرودی جریان جدیدی را آغاز کرد. شاید او را به جرأت بتوان احیاگر پیاده‌روی در دوران معاصر دانست. نزدیک به 260بار مسیر نجف تا کربلا را با یک جمعیتی از مردم و شاگردان پیاده ‌رفت.

شوق زیارت از سرزمین‌های دور
گزارش‌هایی از دهه50 شمسی وجود دارد که زائرانی از سراسر دنیا از سرزمین‌های دور با زبان‌های فارسی و عربی و ترکی مخصوصا، این مسیر را پیاده تردد می‌کردند. در این گزارش‌ها مخصوصا به مهمان‌نوازی عراقی‌ها اشاره زیادی شده است. «سید جواد شُبَّر» در توصیف حال و هوای جان‌فزای اربعین حسینی حدود 50سال پیش نوشته که در این روز شمال و جنوب عراق همدیگر را در آغوش می‌گیرند و نغمه‌ سرودها به زبان‌های عربی، ترکی، فارسی و اردو از مواکب به گوش می‌رسد. وی جمعیت حاضر در این اجتماع را بیش از یک میلیون نفر تخمین می‌زند. احمد کافی از منبری‌های معروف قبل از انقلاب گفته است:  من 30سفر از نجف تا کربلا آمده‌ام. امام‌حسین(ع) سالی 5زیارت مخصوص در ماه‌های مختلف سال دارد. از قدیم مرسوم بوده، علمای بزرگ شب‌ها راه‌می‌افتند از نجف خداحافظی می‌کنند؛ در راه با شاگردان مباحثات علمی هم دارند. انس معنوی دارند. عراقی‌ها در راه مضیف درست کرده‌اند، تشریفاتی نیست. مردم تنگدستی هستند که در طول سال برنج می‌کارند و محصول‌شان را نگه می‌دارند برای همین ایام. به التماس به مردم، غذا می‌دهند. فانوس به‌دست می‌گیرند تا زائر راحت باشد. باقیمانده غذای سیدالشهداء را تبرکی می‌خورند. سال53 زائران سیدالشهدا در همین مسیر شعار می‌دادند که ‌ای‌آقا و سرور ما اگر دست و پای ما را قطع کنند سینه‌خیز به سمت تو خواهیم آمد. این به مذاق بعثی‌ها خوش نیامد. به زوار حمله کردند و بسیاری را دستگیر کردند و 6نفر را هم اعدام کردند. بعد از این سال بود که پیاده‌روی اربعین حبس و حتی اعدام داشت. حجت‌الاسلام سیدحمید حسینی، رئیس اتحادیه رادیو و تلویزیون عراق می‌گوید: در آن سال‌ها پیاده‌روی جرم بود. خودم در سال1355 زندانی شدم که 4نفر از دوستان من را اعدام کردند و من خلاص شدم. الان که حضور خانواده‌ها و بچه‌ها را می‌بینیم، یاد روزهایی می‌افتم که مردان قوی هم جرأت این حرکت را نداشتند.

سند افتخار
خاطرات فراوانی در این سال‌ها هست از گروه‌های دو سه نفره که از کوره‌راه‌ها و راه‌های صعب‌العبور جانشان را کف دست گرفتند و اما نگذاشتند این مشعل خاموش شود تا روستاییانی که در خانه‌شان را به روی زائران تحت‌تعقیب بعثی‌ها می‌گشودند. طوائفی از روستاییان عراقی هم زائران را از کوره‌راه‌ها و میان نخلستان‌ها رد می‌کردند که به آنها دلال‌الطریق، راهنمای راه یا دلیل الماشی به‌معنای راهنمای پیاده‌ها می‌گفتند و گاه این منصب سال‌ها در خانواده‌ای دست‌به‌دست می‌چرخید و به‌عنوان یک سند افتخار پنهان شناخته می‌شد.طریق العلماء یا طریق الفرات مسیری است در زمان ممنوعیت زیارت کربلا که از سوی علما انتخاب و مرسوم شد و برای همین به طریق العلماء شهرت دارد. علت انتخاب هم پوشش نخلستانی مسیر و امکان پنهان شدن در شرایط تعقیب و گریز بود.
آن زمان صدام تهدید کرده بود اگر کسی به این زائران خدمت‌رسانی کند، دفعه اول 2پای او قطع و بار دوم اعدام می‌شود، بر اثر همین مسئله، بسیاری از این خادمان شکنجه شدند، خانه‌های عده‌ای را خراب کردند و خودشان هم اعدام شدند. سال 1382و همزمان با سقوط صدام دوباره این آیین حسینی، احیا و از سر گرفته شد. سایه یک دیکتاتور که کم شد، مغناطیس و جاذبه حسینی مجدد به‌کار افتاد. دو سه میلیون زائر در همان سال زائر اربعینی سیدالشهدا شدند. البته هنوز به‌خاطر وجود اشغالگران آمریکایی این مسیر پرخطر بود اما هر سال رشد چشمگیری نسبت به سال قبل وجود داشت. از اوایل دهه90 جمعیت بیش از 20میلیون را کربلا در روز اربعین به‌خود می‌دید و در این سال‌های اخیر تا نزدیک 30میلیون هم؛ بزرگ‌ترین اجتماع بشری، رقم خورده است.