تأثیر کوچک شدن خزر بر ایران

زهرا رفیعی-روزنامه‌نگار

دریای خزر از حقابه حیاتی‌اش از رودخانه ولگای روسیه محروم شده است. حقابه‌ای که حیات دریاچه خزر را تضمین می‌کرد، حالا صرف توسعه زراعت در اراضی‌ای می‌شود که پیش از شروع گرمایش جهانی، یخ‌زده و غیرقابل کشاورزی بود. کاهش ورودی آب از ولگا و صد البته سایر رودهای منتهی به خزر منجر به پسروی سواحل 5کشور‌ همسایه شده است.
پسروی آب دریای خزر در سواحل، منجر به تخریب اکوسیستم‌هایی شده است که هم‌اکنون با موضوعاتی مثل آلاینده‌های صنعتی، پساب شهری، مازاد کود‌ها و سموم کشاورزی، اکتشافات نفت و گاز، صید بی‌رویه آبزیان و... درگیر هستند و کم شدن حقابه تأثیر هر یک از این عوامل را بیشتر از پیش کرده است. تصور خشک شدن 370هزار کیلومترمربعی خزر برای عده‌ای به خواب و خیال می‌ماند. ولی عده‌ای دیگر مثال خشک شدن دریاچه آرال با 68هزار کیلومترمربع را می‌زنند.
سطح آب دریای خزر در 2 بازه کوتاه و بلندمدت و به‌صورت دوره‌ای در نوسان است. رصد دریای خزر از سال 1837میلادی که نخستین ایستگاه اندازه‌گیری تراز آب در منطقه باکو تاسیس شد، نشان می‌دهد که سطح آب این دریاچه فراز و فرود‌هایی با شدت و حدت متفاوت دارد. به‌طور مثال سطح آب دریا از سال 1356 تا 1374 افزایشی بود و در این بازه زمانی حدود 2.5متر سطح آب دریای خزر افزایش یافت. تصرف‌کنندگان حریم و بستر دریا در دهه‌های 60 و 70 این موضوع را با بالا آمدن آب به درون ویلاهایشان خوب به‌خاطر دارند. از آن زمان سطح آب رو به کاهش گذاشت و اصلی‌ترین دلیل آن تغییرات اقلیمی است. براساس تحقیقات مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر، پیش‌بینی می‌شود تراز آب خزر تا سال 2100میلادی تحت‌تأثیر شرایط اقلیمی حاکم بر منطقه کاهش یابد و از وسعت دریای خزر کاسته شود که درصورت تحقق، بر سواحل ایران به‌خصوص جنوب‌شرق خزر تأثیر قابل‌ملاحظه‌ای خواهد داشت.
چشمگیرترین تأثیر کاهش سطح دریای خزر را می‌توان با خشک شدن تالاب‌های ساحلی دید.  با پسروی دریای خزر در سال‌های گذشته، یک نمونه از مرگ تالاب‌های ساحلی در تالاب گمیشان استان گلستان تجربه‌ شد. تالاب‌های ساحلی در دیگر استان‌ها نیز چشم‌انداز یکسانی دارند. بخشی از کاهش ورودی آب در تالاب‌های میانکاله، خلیج گرگان، انزلی و... ناشی از کاهش تراز دریای خزر و پسروی ساحل است و بخشی دیگر در بارگذاری بیش از توان اکولوژیک در بالادست حوضه آبریز.
بیشترین خط ساحلی را در میان همسایگان، کشور قزاقستان با بیش از 2هزار و 900کیلومتر دارد. خط ساحلی خزر در ایران 800کیلومتر است که بیشترین آن در استان مازندران با 470کیلومتر قرار دارد.