به چه‌کسی محجور می‌گویند؟

محمدرضا گیوکی-وکیل دادگستری


براساس ماده ۹۵۶ قانون مدنی، اهلیت برای دارا‌بودن حقوق، با زنده متولد‌شدن انسان شروع و با مرگ او تمام می‌شود.
اهلیت افراد نسبت به مال خود بر دو گونه تقسیم می‌شود. هر شخصی به‌محض تولد به‌صورت بالقوه، توانایی دارا‌شدن یکسری حقوق را دارد. بنابراین اهلیت تمتع از بدو تولد برای فرد به‌وجود می‌آید و با مرگ او اهلیت تمتع از بین می‌رود.
همه انسان‌ها اهلیت تمتع دارند اما همه انسان‌ها از اهلیت استیفا برخوردار نیستند. آن دسته از اشخاصی که از اهلیت استیفا برخوردار نیستند را محجور می‌گویند.
شخصی که محجور شناخته شود حق استیفا و تصرف در اموال خود را با صلاحدید خود ندارد و اگر چنانچه مثلا معامله‌ای انجام دهد محکوم به بطلان است.

محجور شامل چه اشخاصی می‌شود؟
براساس ماده ۱۲۰۷، اشخاص ذیل محجور و از تصرف در اموال و حقوق مالی خود ممنوع هستند:
۱   صغار
۲   اشخاص غیررشید
۳   مجانین

دسته اول صغار
صغیر در لغت به‌معنای کوچک و خرد است و در اصطلاح حقوقی به کسی گفته می‌شود که به بلوغ نرسیده و از توانایی روحی لازم برای اداره امور زندگی خود بهره‌مند نیست. البته فقط به سن بلوغ رسیدن به تنهایی نمی‌تواند ویژگی کافی برای صغیر‌نبودن باشد لذا چه بسا لازم است علاوه بر شرایط سنی، رشد و نمو کامل از نظر روحی برای اداره زندگی شخصی وجود داشته باشد.
اما در ماده1210 قانون مدنی گفته شده است که هیچ‌کس را نمی‌توان بعد از رسیدن به سن بلوغ به‌عنوان محجور شناخت مگر آنکه عدم‌رشد و جنون آن ثابت شده است. از این ماده می‌توان اینچنین دریافت که قانونگذار بلوغ را به‌عنوان اماره و نشانه جهت تشخیص رشد قرار داده است.
ماده1212 قانون مدنی ایران با اشاره به این موضوع بیان داشته است: «اعمال و اقوال صغیر تا حدی که مربوط به حقوق مالی او باشد باطل و بلااثر است. مع ذلک صغیر ممیز می‌تواند تملک بلاعوض کند، مثل قبول هبه و صلح بلاعوض و حیازت مباحات.»

دسته دوم اشخاص غیررشید
به‌موجب ماده1208 قانون مدنی:  غیر رشید، کسی است که تصرفات او در اموال و حقوق مالی خود، عقلایی نباشد.» اشخاص غیررشید یا سفیه، به کسانی گفته می‌شود که به‌رغم آنکه به سن قانونی رسیده‌اند، توانایی درک، تشخیص و تمییز خوب و بد مسائل مالی را ندارند.

دسته سوم مجانین
مجانین‌ جمع مجنون است و‌ مجنون کسی است که قوه عقل و درک نداشته و به اختلال قوای دماغی مبتلا بوده و مختل‌المشاعر است.
احراز جنون توسط دادگاه صورت می‌گیرد. قانون مدنی در ماده۱۲۱۱، به تبعیت از نظر مشهور فقها بیان می‌دارد: «جنون به هر درجه که باشد، موجب حجر است.»
شرایط ازدواج محجورین، با توجه به نوع حجر آنها، به شرح زیر است:

شرایط ازدواج صغیر ممیز و غیرممیز
برای ازدواج صغیر غیرممیز، یعنی طفلی که هنوز، به سن تمییز که اساسا، تا 7سال درنظر گرفته می‌شود نرسیده، فارغ از جنسیت او، ولی قهری او باید، با رعایت مصحلت طفل، این امر را اجازه دهد اما درخصوص صغیر ممیز، مستفاد از ماده 1041 و 1043 قانون مدنی، پسران تنها تا 15سالگی و دختران تا 13سالگی و تا زمانی که باکره هستند، نیاز به اجازه ولی قهری خود، برای ازدواج دارند.

شرایط ازدواج سفیه
برای ازدواج سفیه، صرفا، درخصوص مهریه، ولی قهری یا قیم او، باید، مهر تعیین شده را تنفیذ کند اما اصل عقد نکاح، در مردان سفیه، در مواردی که بالای 15سال هستند، شرایط ویژه‌ای نداشته و درصورت داشتن رضایت، قصد و مشروعیت جهت، قابل انعقاد است.
درخصوص بانوان سفیه، چنانچه باکره باشند یا زیر 13سال، اذن ولی قهری نیاز است و در غیر این موارد، صرفا، قبول میزان مهریه، از سوی ولی قهری، وصی یا قیم، باید تنفیذ شود.

شرایط ازدواج مجنون
مجنون دائمی، در هر حالت، صرفا، پس از تشخیص پزشک، مبنی بر ضروری‌بودن ازدواج برای او، با اجازه دادستان و توسط ولی قهری (یافتن همسری مناسب، از جانب او برای مجنون دائمی)، می‌تواند ازدواج کند اما مجنون ادواری مرد و زن غیرباکره، در زمان‌های سلامت، درصورت وجود قصد و رضا، مشروعیت جهت و رسیدن به سن 15سال در مردان و 13سال در زنان، می‌توانند بدون نیاز به اذن ولی قهری، اقدام به عقد نکاح کنند و نکاح آنها صحیح و نافذ است.‌