نخستین تکیه ری در محله نفرآباد در دوره شاه‌طهماسب صفوی پایه‌گذاری شد
4 قرن عزاداری در جوار سیدالکریم
ابوذر چهل‌امیرانی
ایرانیان صدها سال است به نشانه عشق‌ورزی به ساحت مقدس سلطان مملکت عشق، امام‌حسین(ع) و نشان‌دادن ارادت خود به ائمه اطهار(ع)، در هیئت‌های مذهبی و تکایا عزاداری می‌کنند. این تکیه‌ها و تشکل‌های دینی و مذهبی، با هدف عزاداری دسته‌جمعی مردم در هر محل و خیابان برپا می‌شود که برخی از آنها چادر بزرگی دارد و با نقش‌های زیبا تزیین و کف آنها با قالی مفروش می‌شود. یکی از این مکان‌های مذهبی، «تکیه نفرآباد» نام دارد که از آن به‌عنوان نخستین تکیه ری یاد می‌شود.
خیمه سفید در مُلک ری
نه‌تنها ساکنان شهرری به حضور در تکیه نفرآباد علاقه دارند و چند نسل از آنها در اینجا عزاداری کرده‌اند، بلکه برخی‌ها از نقاط دیگر پایتخت به این محل مراجعه می‌کنند. موضوعی که سبب محبوبیت و مردمی‌شدن آن شده، روابط صمیمی عزاداران در این هیئت است و هر کسی مسئولیت خاصی دارد. هیئت عزاداری این تکیه به نام متوسلین به حضرت علی‌اکبر(ع) است اما اهالی آن را به نام تکیه نفرآباد می‌شناسند. این تکیه حدود 4قرن پیش در ملک کهن ری بنا شد؛ همان جایی که عمر بن سعد به طمع حکومت در آن، شمشیر روی امام حسین(ع)، یکی از بهترین و عزیزترین خلق خدا کشید. قرن‌هاست عزاداران در این تکیه قدیمی تهران در سایه‌سار آفتاب درخشان ری، نوای حسین‌حسین(ع) سر می‌دهند تا با دعای زائران سیدالکریم(ع) درآمیخته و روانه کربلا شود. حال و هوای عزاداران حسینی و روضه نوحه‌خوان‌ها زیر این خیمه حس عجیبی دارد؛ تکیه‌ای که روی یک تیرک برافراشته شده و عظمت آن همگان را بهت‌زده می‌کند. ستون خیمه سفید این تکیه را 384سال پیش، عده‌ای از نفرآبادی‌ها برای عزاداری سالار شهیدان کربلا برافراشتند که هنوز هم پابرجاست. این تکیه باوجود قدمت زیاد، ثبت ملی نشده و از بازسازی و مرمت آن خبری نیست.
واقفان تکیه قدیمی محله
تکیه نفرآباد در ضلع جنوب شرقی حرم حضرت عبدالعظیم(ع) یعنی هسته اولیه شهرری امروزی قرار دارد که پایه آن در زمان شاه‌طهماسب صفوی گذاشته شد. به‌گفته علی قربانی‌نژاد ، یکی از اعضای هیأت امنای تکیه نفرآباد، فردی به نام «نصیربک» فرزند محمدباقر عطارباشی از واقفان قدیمی تکیه نفرآباد بوده است. درحال حاضر هم، 3دانگ از این تکیه به اسم نتیجه اوست که دختر مرحوم غلامعلی‌خان نصیری است. این خانواده به صاحب‌جمع معروف بودند و 3دانگ دیگر تکیه نیز موقوفه است. به‌احتمال زیاد، نصیربک مخفف نصیربیگ است که لفظی ترکی به‌معنای بزرگ و آقا، از القاب دوره صفوی است و به رجال و اکابر آن دوران گفته می‌شد. صاحب‌جمع نیز از القاب حکومتی بود و به کسی گفته می‌شد که کارهای پشتیبانی ازجمله جابه‌جایی اسباب و وسایل کاروان شاهی و اطرافیانش را عهده‌دار بود و شترخانه و قاطرخانه شاه را دراختیار داشت.
تماشای تعزیه از طبقه دوم تکیه
شبستان اصلی تکیه نفرآباد که ساختمانی قدیمی است، در 2طبقه ساخته شده است. مساحت آن ۴۰۰مترمربع است و در قدیم، بانوان مراسم تعزیه‌خوانی را از طبقه بالا تماشا می‌کردند. دورتادور شبستان هم سکویی به ارتفاع ۳۰سانتی متر و عرض 3متر برای نشستن عزاداران دیده می‌شود که روی آنها پشتی برای نشستن بزرگان و سالخوردگان قرار داده شده است. سردر این ساختمان آجری هم، کاشی‌کاری شده و روی آن تصویرگری لحظه شهادت حضرت علی‌اکبر(ع) نقش بسته است. سقاخانه معروف و قدیمی نفرآباد هم به‌نام حضرت اباالفضل(ع)، همچنان در کنار تکیه قرار دارد.
تزیین چادر به همت هنرمندان اصفهانی
متولیان این هیئت، در ایام محرم اقدام به برپایی خیمه بزرگی روی شبستان می‌کنند که از یک چادر سفید تشکیل شده است. این چادر را هنرمندان اصفهانی ساخته و تزیین کرده‌اند که قدیم‌ترها آن را یک ستون چوبی به ارتفاع 12متر نگه می‌داشت. در واقع این خیمه در قدیم ستون‌های چوبی در اطراف داشت که سال‌هاست جای خود را به تیرآهن‌ها داده‌اند اما شکل قدیمی تکیه حفظ شده است. در فاصله 2متری از زمین، قلاب‌های گردی نصب شده که یک سر آن درون دیوار شبستان فرو رفته است. وقتی چادر خیمه را برپا می‌کنند، طناب‌ها را به این قلاب می‌بندند تا چادر از هر طرف مهار شود. سپس فرش‌ها، تصاویر و وسایل قدیمی را جای‌جای این تکیه قرار می‌دهند که هر کدام حال و هوای خاصی دارد.
پذیرایی در طاق‌نماها از مهمانان
عباس قربانی‌پور که پدر مرحومش از اعضای قدیم تکیه بوده و نقش میان‌دار، علم‌کش و نوحه‌خوان را داشته، می‌گوید: «طاق‌نما و غرفه‌هایی کوچک در این تکیه وجود داشت که هر کدام از آنها متعلق به یکی از طایفه‌های نفرآباد بود. آنها در غرفه مخصوص خود از مهمان‌ها پذیرایی می‌کردند تااینکه تکیه بازسازی و محلی در طبقه دوم برای نشستن بانوان ساخته شد.» علی ایرانیان هم در این‌باره می‌گوید: «در قدیم این تکیه دارای 8طاق بود و هر طاق به یک گروه خاص اختصاص داشت. به‌عنوان مثال، یک طاق مخصوص خانم‌ها و طاقی دیگر مخصوص رعایا بود که در آن قسمت می‌نشستند و عزاداری می‌کردند.» او با اشاره به اختصاص هر طاق و غرفه به یکی از طایفه‌ها و خانواده‌های نفرآبادی می‌گوید: «هر طایفه یک طاق‌نما می‌بست و چراغ‌هایی در آن روشن می‌کرد که به زبان عامه به «لمپه» مشهور بود. در زمان عزاداری، زنجیرزن‌ها در ایوان زنجیر می‌زدند و صاحب‌جمع‌ها (حکومتی‌ها) در سکوی شمال تکیه می‌نشستند. بعد از توسعه تکیه در سال۱۳۴۲ به‌دلیل افزایش جمعیت نفرآباد، بخش‌های قدیمی جمع شد. پس از آن مردها دورتادور تکیه و زن‌ها در وسط و کودکان مقابل مادرهایشان می‌نشستند و عزاداری می‌کردند.»
این خیمه به همت اهالی علم می‌شود
برپایی خیمه در نفرآباد روش‌های خاصی دارد که سال‌هاست از سوی اهالی انجام می‌شود. مصطفی عرب که در انجام این کار نقش دارد، می‌گوید: «خیمه را روی پشت‌بام پهن کرده و بخش‌هایی از آن را روی تیرک قرار می‌دهند. سپس سر تیرک را از وسط خیمه بیرون می‌آورند و محکم با طناب می‌بندند. بعد از آن 4طناب که به سر تیرک متصل شده را از اطراف می‌کشند تا تیرک و چادر تکیه نفرآباد به‌صورت عمودی و تراز قرار گیرد. پس از آن سیاهی‌ها دورتا دور تکیه را نصب می‌کنند و همه آذین‌بندی‌ها و آماده‌سازی فضای داخلی با بیرق‌ها، علم‌ها، پرچم‌ها و نشانه‌ها انجام می‌شود.»
قربانی‌پور هم در این‌باره می‌گوید: «در سال‌های دور، دیوارهای اطراف تکیه کوتاه بود و برای برافراشتن چادر از 3تیرک چوبی بسیار بلند استفاده می‌شد. آن زمان خیمه بزرگ‌تر بود و از دهه۴۰ با تعمیرات، بازسازی و گسترش تکیه، طراحی آن موجب شد خیمه روی یک تیرک قرار گیرد.» مسعود نفر، هم از قدیمی‌های شهرری و یکی از برپاکنندگان خیمه می‌گوید: «بیشتر ساکنان قدیمی شهرری و نفرآباد از اقشار کم‌درآمد جامعه بودند و شغل آنها دامداری و کشاورزی بود. آنها به‌سختی این تکیه را سر و سامان دادند و با نذرهای 2تومانی روضه اباعبدالله‌الحسن(ع) را برپا می‌کردند. گاهی اوقات هم از خانه قند، برنج، چای و نفت می‌آوردند و از عزاداران پذیرایی می‌کردند.»
چرا نفرآباد؟
تکیه نفرآباد در محله‌ای به همین نام در شهرری قرار دارد، اما اینکه چرا به «نفرآباد» معروف شده، چند روایت وجود دارد. برخی‌ها می‌گویند در دوره صفویه، یکی از تیره‌های ایل قشقایی که «نفر» نام داشت، از استان فارس به شهرری کوچ کردند و پس از سکونت در اینجا، اسم نفرآباد را برای آن انتخاب کردند. همین‌ها تکیه‌ای برای عزاداری خود در محله برپا کردند که به تکیه نفرآباد معروف شد.
عده‌ای هم معتقدند نفرآباد براساس واحد شمارش شتر برای این محله انتخاب شده است؛ چرا که در قدیم، این بخش از منطقه20محل رفت‌وآمد و حضور شترها و شترداران بود و کاروان‌های زیادی برای رسیدن به مقصد، از این محل می‌گذشتند. همچنین بیشتر زائران و مسافران برای رسیدن به حرم حضرت عبدالعظیم(ع) از شتر استفاده می‌کردند. برخی از ساکنان قدیمی شهرری هم معتقدند که صاحب‌جمع‌ها از بانیان اصلی این تکیه بودند. آنها یا پدرهایشان از داروغه‌های ناصرالدین‌شاه و دربار بوده و به شغل شترداری می‌پرداختند. آنها در این بخش از شهرری ساکن بودند یا به اینجا رفت‌وآمد زیادی داشتند. از آنجا هم که ساخت تکیه‌ها در آن دوران رواج پیدا کرد، صاحب‌جمع‌ها در اینجا تکیه ساختند و به‌دلیل شغلی که داشتند، اینجا به نفرآباد معروف شد.
ارباب دست ما را گرفته است
برخی از نفرآبادی‌ها از کرامات و معجزات این تکیه سخن می‌گویند و به آن اعتقاد دارند. به‌عنوان مثال، یکی از اهالی می‌گوید اگر کسی در این تکیه 2رکعت نماز شب بخواند، حاجت می‌گیرد. عده‌ای از اهالی هم به شفای یک نابینا در این تکیه اشاره می‌کنند، اما مسئولان تکیه می‌گویند: «ما به نیت سیدالشهدا(ع) به اینجا می‌آییم و با او معامله کرده‌ایم. فقط امیدواریم در آخرت شرمنده ارباب نباشیم چون باور داریم همیشه در کار و زندگی‌مان دست ما را گرفته است.»
پذیرایی با آبگوشت
برنامه‌های تکیه نفرآباد به ماه‌های محرم و صفر محدود نیست و برنامه‌های مذهبی این مکان مذهبی در شب‌های جمعه اجرا می‌شود. نفرآبادی‌ها شب‌های جمعه به این تکیه آمده و ضمن شرکت در مجلس سخنرانی، به نوحه‌خوانی و سینه‌زنی می‌پردازند، اما یکی از رسم‌های قدیمی در این تکیه، پذیرایی متفاوت از مهمانان است. متولیان این تکیه، به روال قدیم با آبگوشت از شرکت‌کننده‌ها پذیرایی می‌کنند.
مصطفی عرب، از ساکنان قدیمی ری می‌گوید: «به یاد دارم که بزرگ‌ترها در آشپزخانه با هیزم آشپزی می‌کردند و آب برای درست‌کردن چای را روی زغال جوش می‌آوردند.» البته علی ایرانیان هم می‌گوید: «در گذشته فقط شب تاسوعا و روز عاشورا به عزاداران غذای نذری می‌دادند و در پایان مراسم عزاداری، مهمان‌ها با چای پذیرایی می‌شدند. بعدها پذیرایی در شب‌های جمعه مرسوم شد.»
سرگذشت تکیه در یک فیلم مستند
سال1395فیلم مستندی با عنوان «تکیه نفرآباد» تهیه و از شبکه یک سیما پخش شد. در این فیلم به روایت‌های تاریخی یکی از قدیمی‌ترین تکیه‌های تهران پرداخته شده و کارگردان سعی کرده ضمن نمایش روابط عزاداران و اصالت تکیه نفرآباد، هشداری به مسئولان بدهد تا این هیئت دچار آسیب نشود؛ چرا که روزگاری خبر از قرارگیری این تکیه در طرح ساماندهی و توسعه شهر به گوش رسید.
علی نیک‌بخت، کارگردان این فیلم مستند و محمد زمانی، تصویربردار آن بوده است. محمد مهرجو، صدابرداری فیلم را انجام داده و مهدی عبدالباقی برزی، تدوین آن را برعهده داشته که در خانه مستند انقلاب اسلامی تهیه شده است.
