مساجد تهران، پاتوق عیارانی بود که عقد اخوت می‌بستند
پیمان یکرنگی
مریم باقرپور
«برای خدا با تو برادری و صفا (یکرنگی) می‌ورزم، دستم را در دستت قرار می‌دهم و در پیشگاه خدا، فرشتگان، کتاب‌ها و فرستادگان او عهد می‌کنم که اگر از اهل بهشت و شفاعت باشم و اجازه ورود به بهشت را یابم، بدون تو وارد بهشت نشوم.» این متن فارسی عقد اخوت است که از گذشته‌های دور در میان مسلمانان به‌ویژه شب عید غدیرخم و روز عید خوانده می‌شود و بر اساسش 2نفر پیمان برادری می‌بندند، اما این عقد از چه زمانی مرسوم شد و در طهران قدیم و امروز چه جایگاهی دارد؟ در این باره دکتر «رضا صفری»، استاد حوزه و دانشگاه و مسئول علمی و پژوهشی مرکز شیعه‌شناسی الهادی به سؤال‌هایمان پاسخ می‌دهد.
چرا عقد اخوت؟
پس از هجرت پیامبر(ص) از مکه به مدینه، از ساکنان مدینه به عنوان انصار نام برده شد، اما در این میان عده‌ای هم بودند که از مکه مهاجرت کردند بدون اینکه وسیله‌ای با خود به همراه داشته باشند؛ بنابراین مهاجران، فقیر و تنگدست بودند. پیامبر برای از بین بردن این فاصله طبقاتی بین انصار و مهاجرین، پیمان عقد اخوت را قرائت کردند تا در اموال و ثروت شریک هم باشند. در همان مجلس عقد اخوت، امام علی(ع) هم گفتند آیا از میان انصار و مهاجرین برای من هم برادری انتخاب کرده‌اید که پیامبر اکرم(ص) در پاسخ فرمودند: تو، برادر من در دنیا و آخرت هستی و میان خودشان و حضرت علی(ع) عقد اخوت بستند.
اخوت یعنی چه؟
اخوت به معنای برادری است و عقد اخوت یا صیغه اخوت، پیوندی است که بین 2 نفر بسته می‌شود و آداب ویژه خودش را دارد. عقد اخوت می‌تواند 2 رفیق را که هیچ پیوند خونی با یکدیگر ندارند، تبدیل به 2 برادر کند؛ یعنی حقوقی را برگردن هر دو طرف بگذارد و رفاقتشان را برای همیشه در صفحه زندگی‌شان ثبت کند. 2 نفری که از نظر عقیده و ایمان نزدیک هستند و تصور می‌کنند که می‌توانند این رفاقت را سال‌ها ادامه دهند، می‌توانند سراغ این پیوند بروند. همانطور که از صدر اسلام تاکنون بوده و در کشور ما هم هر سال مواردی از آن دیده می‌شود.
عقد اخوت در تهران چگونه است؟
گزاره‌های تاریخی محدودیت جغرافیایی ندارد؛ بنابراین عقد اخوت تنها شامل تهران نمی‌شود، اما براساس منابع تاریخی، پیمان برادری بیشتر در مساجد بسته می‌شده و در تهران هم روایت‌های مختلفی از عقد اخوت‌ها نقل شده است؛ به‌عنوان مثال شخصیت‌هایی بودند که مردم از آنها به نام لوتی نام می‌بردند. این گروه به عیاران هم شهرت داشتند، کمک‌حال مردم فقیر و کم‌برخوردار بودند و آنقدر هوای هم را داشتند که گاه پیمان برادری می‌بستند. براساس گزارش‌های مختلف، تعداد این افراد هم کم نبود و بیشترشان در روز عید غدیر در مساجد و تکایا جمع می‌شدند و با هم عقد اخوت می‌بستند. همین موضوع باعث می‌شد محبت و مودت بیشتری میان آنها شکل بگیرد. چون هرچه نزدیکی انسان‌ها به یکدیگر بیشتر باشد، مشکلات بین آنها کمتر می‌شود. آن زمان هم وضعیت همینطور بود.
بانوان چه نقشی داشتند؟
شاید از معنای ظاهری پیوند اخوت و برادری تصور شود که این موضوع تنها به مردان اختصاص دارد، در حالی که معنای عقد اخوت این نیست که فقط آقایان می‌توانند میان خودشان این عقد را جاری کنند. اخوت، اصطلاحا پیوند ایمانی و محبت‌آمیزی است که بانوان هم می‌توانند از آن بهره‌مند شوند و دست در دست خانم‌های دیگری که ارتباط نزدیکی با آنها دارند، عقد را بخوانند. این عقد در تهران قدیم و اکنون هم در مساجد انجام می‌شود. البته در گذشته بیشتر مساجد و تکایای شناخته شده، محل خواندن عقد اخوت بود که بیشترشان در مرکز شهر و محدوده جنوبی قرار داشتند، اما این روزها در خیلی از مساجد شهر عقد اخوت خوانده می‌شود.
ضروریات عقد اخوت کدامند؟
1. این عقد، تعهداتی مانند ارث و محرمیت افراد وابسته به هر دو طرف ایجاد نمی‌کند؛ بنابراین، این افراد از هم ارث نمی‌برند و رابطه محرمیت میان وابستگان آنها ایجاد نمی‌شود.
2. این عقد، فقط میان دو مرد یا دو زن بسته می‌شود و هیچ زن و مردی نمی‌توانند این عقد را بین خود جاری کنند و خواهر و برادر شوند.
3. لازم نیست صیغه عقد اخوت حتماً به عربی خوانده شود، بلکه اگر آن را به فارسی یا زبان دیگری هم جاری کنند، صحیح است، اما باید الفاظی را به‌کار برند که معنی این عقد را برساند.
4. اگر دو خانم، بخواهند با هم عقد خواهری برقرار کنند، درصورت خواندن عقد به عربی، باید ضمیرهای مذکر را تبدیل به ضمیرهای مونث کنند.
5. مضمون این عقد رعایت برخی امور معنوی نسبت به یکدیگر در دنیا و پس از مرگ است؛ مثلاً برادران متعهد می‌شوند که در دنیا همدیگر را از دعا، دید و بازدید فراموش نکنند و در آخرت هم اگر از اهل نجات و شفاعت باشند، همدیگر را شفاعت کنند.
6. شیوه برقراری عقد هم به این صورت است که 2 برادر یا 2 خواهر دست راست خود را به هم می‌دهند و یکی از آنان صیغه عقد اخوت را می‌خواند و دیگری مفاد آن را قبول می‌کند.
اخوت از چه دورانی بیشتر رواج یافت؟
وقتی دوطرف با یکدیگر عقد اخوت می‌خوانند، همه حقوق برادران خونی را بر یکدیگر می‌بخشند و تنها 3حق شفاعت از هم در روز قیامت، فراموش نکردن دیگری در دعا کردن و دیدار و زیارت یکدیگر را بر گردن هم باقی می‌گذارند. این موارد از گذشته تاکنون در تهران بوده است اما پس از آن کمتر شد تا اینکه با پیروزی انقلاب اسلامی این سنت احیا و اکنون با وجود گرایش مردم به مدرنیته هنوز هم افرادی را می‌بینیم که به این سنت اهمیت می‌دهند و دست در دست هم صیغه برادری می‌خوانند.
این پیمان، تأثیر اجتماعی دارد؟
مهربانی، تعهد، کمک به یکدیگر و هر آنچه برای یک اجتماع زنده و مهربان لازم است، در عقد اخوت برعهده دوطرف قرار می‌گیرد. نزدیکی مسلمانان به یکدیگر، حتی باعث اقدامات منافقان علیه مسلمانان هم شده است، زیرا هرچه همبستگی میان مسلمانان بیشتر باشد، منافع منافقان بیش از پیش دچار مشکل خواهد شد؛ به‌عنوان مثال در دوره جنگ تحمیلی ایران، عقد اخوت بین رزمنده‌ها باب شده و بسیاری در همین تهران و پیش از اعزام با هم عقد اخوت می‌بستند. این کار باعث می‌شد تا آنها صمیمی و برادرانه در کنار هم به دفاع از میهن بپردازند و صیغه برادری بیش از پیش آنها را به هم نزدیک می‌کرد.
لبخند به عشق علی ع
فرقی نمی‌کند ساکن غرب تهران باشند یا شرق، شمال و جنوب. در همه محدوده‌های پایتخت مساجدی هستند که همزمان با عید غدیرخم، میزبان افرادی باشند که خواستار عقد برادری‌اند. عقد اخوت در اکثر مساجد توسط امامان جماعت خوانده می‌شود و حتی از آن استقبال می‌کنند. در همین زمینه هم پویش‌های مختلفی در سال‌های گوناگون اجرا شده است؛ به‌عنوان مثال سال گذشته پویش «به عشق علی(ع) لبخند بسازیم» با محوریت عقد اخوت راه افتاد. این پویش با اهداف ترویج فرهنگ عقد اخوت (برادری) در میان مسلمانان، معرفی عید سعید غدیر به عنوان عید الله‌اکبر و عید لبخند و برادری ایجاد و از همه مردم دعوت شد در آن شرکت کنند. برخی از فرهنگسراها مانند اندیشه و مراکز فرهنگی هم در این زمینه برنامه‌هایی را برگزار کرده‌اند.
عقد اخوت در دربار قاجار
براساس اسناد تاریخی از زمان صفویه، اطعام سادات، علما، طلاب علوم، ساکنان مدارس وقفی و همچنین فقرا و نیازمندان محله‌ها در روز عید غدیر سنت رایج میان ایرانی‌ها بوده است، اما این مردم سنت مهم دیگری هم با عنوان عقد اخوت داشتند که از آن در دوره قاجار به‌عنوان انجام یک مستحب دینی برای بهبود پیوندهای اجتماعی رایج بود. این موضوع آن قدر اهمیت داشت که «ژان ـ باتیست فوریه» (Jean-Baptiste Feuvrier) پزشک فرانسوی دربار ناصرالدین شاه قاجار در خاطراتش نوشته: «یکی از آداب این روز (عید غدیر)، صیغه عقد اخوت یا برادری بین مردان است. دو دوست در حضور روحانی محله و با خواندن صیغه برادری تا آخر عمرشان مثل برادر برای هم باقی می‌مانند.»
رفع خصومت با پیمان برادری
مرحوم «جمشید کاظمی‌صادق‌آبادی» از محققان ابرکوه در یادداشت‌های خود نوشته: «از مرحوم مادرم شنیدم در ایام قدیم اگر بین 2 طایفه دعوا و خدایی نکرده کسی کشته می‌شد، برای اینکه دیگر نزاعی صورت نگیرد به هر دو فامیل پیشنهاد می‌کردند تا در روز عید غدیر عقد اخوت بخوانند و اینگونه با یکدیگر آشتی می‌کردند. عقد اخوت بین برادران مقتول و قاتل و بین خواهران هر دو خوانده می‌شد و با این رسم، از نزاع و خصومت‌های دنباله‌دار جلوگیری می‌شد چون محیط کوچک بود و همه هر روز یکدیگر را در صحرا و هنگام کار کشاورزی می‌دیدند و اگر دعوا و قهر مدت‌دار می‌شد، ممکن بود کار به جاهای باریک‌تر کشیده شود.»
عهد فرزندان شهدا در بهشت زهرا س
در سال‌های دفاع مقدس، جوانان زیادی بودند که با بستن عقد اخوت، به هم قول می‌دادند که پس از شهادت همدیگر را شفاعت کنند. این روند با گذشت سال‌ها همچنان ادامه دارد. با این تفاوت که این بار فرزندان خانواده شهدا با هم عقد اخوت می‌بندند تا سنت حسنه‌ای را که میان پدرانشان مرسوم بود احیا کنند؛ ازجمله این افراد حجت‌الاسلام سعید شاهآبادی فرزند شهید آیت‌الله مهدی شاهآبادی و مهدی صیاد‌شیرازی فرزند سردار شهید علی صیاد‌شیرازی هستند که با هم پیمان برادری بسته‌اند. البته این روند همچنان ادامه داشته و در دوره‌ای علی خسروآبادی، فرزند شهید خسروآبادی با فرزند شهید محمود صارمی عقد اخوت بسته‌اند. شاهآبادی می‌گوید: «این برادری حاوی پیامی از خانواده شهدا برای همه جوانان و عموم جامعه است که در سایه‌سار ولایت، برای پاسداری از خون شهدا و ساختن کشور امیرالمومنین علی(ع) پشتیبان هم باشند.»
عقد برادری استاد و شاگرد
عقد اخوت تنها بین مردم عادی نیست و چهره‌های شناخته شده این دیار هم پیشگام بوده‌اند، ازجمله این افراد می‌توان به عقد برادری مرحوم آیت‌الله ابوالقاسم خزعلی و حجت‌الاسلام کاظم صدیقی اشاره کرد. این کار در روز 24آبان‌ماه سال 1390و همزمان با عید غدیر خم انجام شد و به نوعی برادری میان استاد و شاگرد بود. چون حجت‌الاسلام صدیقی شاگرد آیت‌الله خزعلی در درس مقدمات حوزه به شمار می‌آید. در آن ایام عقد اخوت این چهره، حاوی پیام بلندی برای آحاد جامعه و به‌ویژه خواص و سیاستمداران بود تا با الگو گرفتن از این اقدام، در ایجاد رابطه دوستی عمیق و برادری پیشگام شوند. البته حجت‌الاسلام صدیقی در خطبه‌های نمازجمعه هم مردم را به احیای سنت عقد اخوت و بستن پیمان برادری در عید بزرگ تشویق کرده بودند.
در همینه زمینه :