خطر 52هزار میله قنات زیر پای تهران

سیدمحمد فخار-روزنامه‌نگار

تهران 52هزار میله قنات دارد که هریک از آنها می‌تواند خطری بالقوه برای زندگی شهروندان باشد. بسیاری از این قنات‌ها به‌ویژه در مسیرهای شرقی - غربی شهر خشک و متروک شده‌اند و بی‌استفاده‌ ماندن آنها باید هرچه سریع‌تر مدیریت شود تا فرونشست و فروریزش در آنها رخ ندهد.
کارشناسان امر بر این نکته اتفاق نظر دارند که اگر نسبت به ایمن‌سازی اصولی آنها اقدام نشود، ممکن است شاهد اثر این قنات‌ها بر فروریزش‌های ناگهانی در سطح شهر و به‌خصوص شبکه راه‌ها باشیم. این درحالی است که متولی مشخصی برای این قنات‌ها وجود ندارد. بعضی از آنها خصوصی‌اند، برخی در اختیار سازمان‌ها و نهادها و برخی نیز رهاشده هستند. یکی از دلایل عمده‌ نشست‌های ناگهانی یا فروریزش‌ها در تهران طبق مطالعات کارگروه ملی مخاطرات طبیعی، وجود قنوات متروکه تهران بوده است؛ مواردی که ممکن است منجر به ریزش‌های ناگهانی و ایجاد فروچاله‌ها شده و حوادثی را نیز ایجاد کنند. البته در گذشته تهران بیشتر در منطقه۱۲، شهر ری و چنین محدوده‌هایی متمرکز بود و اراضی شمالی تهران که حالا مناطق جمعیتی ۲۲گانه شهر تهران را تشکیل می‌دهند وجود نداشت؛ بنابراین قنات‌ها مسیرهایی برای انتقال آب، زراعت و باغداری در جنوب شهر بودند. با توسعه شهری، تمامی آن اراضی و باغاتی که به آب نیاز داشتند به ساختمان‌ها تبدیل شدند و وسعت شهر به‌صورت ناگهانی افزایش پیدا کرد و حالا در این شرایط دیگر رشته قنات‌ها دارای موضوعیت نیستند. در آن زمان به آب قنوات برای آبیاری باغات نیاز داشتیم، اما حالا زمین‌ها کاربری خود را عوض کردند و تبدیل به ساختمان شدند و رشته قنات‌ها رها شدند.

پایش قنات‌ها در تهران
معاون پیشگیری و کاهش خطر سازمان مدیریت بحران تهران در گفت‌وگو با همشهری ابعاد خطر قنات‌های تهران را تشریح می‌کند. به‌گفته اسماعیل سلیمی، در حال حاضر نزدیک به 1300کیلومتر شبکه قنات در شهر تهران داریم که شامل حدود 52هزار میله در تهران می‌شود. در این زمینه نخستین گامی که برای مدیریت قنوات در شهرداری تهران داشتیم این بود که موقعیت آنها را شناسایی کنیم و نقشه جامعی از آنها داشته باشیم و این پیش‌زمینه ایمن‌سازی آنهاست. در این رابطه تاکنون نقشه یک‌ده‌هزارم کل تهران تهیه شده است. آنگونه که معاون سازمان مدیریت بحران تهران گفته، یکی از مسائلی که موجب حوادث می‌شود خود میله‌هاست که درپوش آن ایمن‌سازی‌ نشده و افراد داخلش سقوط کرده‌اند؛ بنابراین ما با همکاری معاونت خدمات شهری برای جانمایی آنها اقدام و با موقعیت‌یاب‌ها نقشه این قنات‌ها را شناسایی کرده‌ایم که 2هزار حلقه آنها را شامل می‌شود، اما به هر حال در سال‌های توسعه تهران خیلی از درپوش‌ها و میله‌ها در ساخت و سازها از بین رفته‌اند. پس تطبیق و به روز رسانی، گام اول بود. در گام دوم تهیه شناسنامه قنوات صورت گرفت که ببینیم آیا راکد است یا جاری است؟ مالکیتش دست کیست و وضعیت ایستایی و حریمش چیست و چه باید کرد؟ در این مسیر نیز پیشرفت‌هایی داشته‌ایم و کار باید پیش برود. گام دیگر هم احیا و مرمت آنهاست. بدین‌منظور در قالب قرارگاه ایمنی کالبدی به شهرداری ابلاغ شده که معاونت خدمات شهری و سازمان بوستان‌ها متولی آن است و کار، پیگیری می‌شود، اما نباید فراموش کرد که بالاخره خیلی از قنوات تهران برنامه جدی ایمن‌سازی‌ برای آنها تدوین نشده و هر نوع حفره به شکل فروریزش می‌تواند مشکلات زیادی را ایجاد کند. موضوع دیگر درباره قنوات اینکه حریم‌های آن در ساخت و سازها ایجاد شود؛ یعنی امتداد قنات باید به مظهر اصلی خود برسد، اما اگر نشود مثل پروژه فرشتگان می‌شود که مشکلات اساسی و آب شستگی ایجاد کرد. در این زمینه رعایت حریم و ایمن‌سازی‌ قنوات اهمیت بسیار دارد.

مکث
خطر بزرگراه‌های شرقی - غربی
بر اساس آخرین نقشه‌ها مشخص شده که مسیر قنات‌ها از شمال به جنوب است؛ بنابراین معابری را که شرقی - غربی باشند تحت ‌تأثیر قرار می‌دهد و بیشترین تلاقی را با این رشته قنوات دارند. علی بیت‌الهی، دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی در این‌باره می‌گوید: بزرگراه همت و سایر مسیرهای دسترسی مشابه شرقی - غربی بیشترین تلاقی را با رشته قنات‌ها دارند. اگر در تلاقی با برخی از این رشته قنات‌ها زیرسازی این اتوبان‌ها و حتی برخی خیابان‌ها به درستی انجام نشده باشد آب‌شستگی وسیعی در اثر ارتعاشات ناشی از عبور وسایل نقلیه ایجاد می‌شود و آن فرونشست‌های ناگهانی رخ می‌دهد. باید این مسیرها بررسی و پایش شوند. اگر اقدامات لازم انجام شود فروریزش زمین رخ نمی‌دهد، باید زون‌های تلاقی شناسایی شوند و اقداماتی برای مقاوم‌سازی‌ و جلوگیری از ریزش‌ آنها انجام شود. براساس نقشه‌های موجود اگر از شرق به سمت غرب یا غرب به‌سمت شرق حرکت کنیم هر ۴۰۰متر یک رشته قنات را قطع می‌کنیم. به‌ویژه زمانی که بارندگی رخ می‌دهد و آب‌های سطحی به زیر زمین نفوذ می‌کنند آب‌شستگی‌ها باعث فروریزش می‌شوند. پس بسیار ضرورت دارد که حفظ و نگهداری رشته‌‌قنات‌ها متولی داشته باشد و از وضعیت بلاتکلیف کنونی خارج شود. در این صورت اگر یک دستگاه یا نهاد مسئولیت خاصی در این رابطه داشته باشد می‌تواند اقدامات متناسبی را انجام دهد.