کاریز مهربانی

مهدیه تقوی‌راد

سیراب کردن مردم تهران تا واپسین سال‌های حکومت قاجار و در دوره احمدشاه به وسیله 48رشته قنات وقفی و خصوصی انجام می‌شد. وجود همین قنات‌ها در تهران بود که باعث به‌وجود آمدن مشاغلی همچون سقایی، میرابی، بشکه‌داری و آب‌برداری شد که وظیفه صاحبان این مشاغل رساندن آب به روش‌های گوناگون به مردم شهر بود. این قنات‌ها تا زمانی زنده و رو به راه بودند که هنوز آب رودخانه کرج در تهران جریان نیفتاده بود و واقفان خیرخواه به‌دلیل رفاه مردم قنات حفر می‌کردند تا از این راه برای خودشان ثوابی را هم ذخیره کنند.

قنات‌های پربرکت
تا سال 1334که آب در تهران لوله‌کشی شد، تعدادی از قنات‌ها به‌تدریج خشک یا برای زراعت منحرف شد و فقط 26رشته قنات به مصرف آب شهر می‌رسید. قنات‌هایی که آب‌شان 60تا70سنگ (750لیتر در ثانیه) بود که شامل این قنات‌ها می‌شد: الهیه، ناصریه، بهاءالملک و ناصرالملک، بهارستان، بریانک، پامنار، جلالیه، حاج‌رضا، سردار، سفارت انگلیس، سفارت روس، قنات شاه، کرج امین‌الملکی، کریم‌آباد، کوثریه (فرمانفرما)، علاءالدوله، مخصوص، مهدی‌آباد، مهرگرد، نجف‌آباد، نظامیه، یوسف‌آباد و بهجت‌آباد، مبارک‌آباد و مخلص‌آباد، شهاب‌الملک، اکبرآباد، صدقیه، شاهک، رحمت‌آباد، صفرآباد و جمشیدیه که تعدادی خصوصی و بقیه وقفی بوده‌اند.

قنات حاج علیرضا
حاج میرزا علیرضا یکی از واقفانی بوده که معروف‌ترین قنات تهران را در سرچشمه ساخت. این قنات در دوران فتخعلی‌شاه قاجار حفر شد و تا سال 1362مملو از آب بود. به‌طوری که گفته شده در زمان ساخت نیمه شرقی تهران را سیراب می‌کرد. این قنات در ضلع شمالی از فرهنگسرای اندیشه (خیابان شهید قندی) آغاز می‌شود و مادر چاهش آنجاست و در جاده قدیم شمیران ادامه می‌یابد و در حوالی پادگان ولی‌عصر جاده را قطع کرده به شرق خیابان در نزدیکی میدان سپاه در امتداد خیابان سپاه و ابن‌سینا ادامه می‌یابد. در شمال سه‌راه مجاهدین اسلام، آب قنات به 2رشته تقسیم شده که شاخه شرقی به خانه قوام‌الدوله در کوچه میرزا محمود می‌رود و شاخه غربی به طرف امامزاده سیداسماعیل و جنوب غربی خیابان سیروس ادامه مسیر می‌دهد. مظهر قنات حاج علیرضا در پیاده‌روی شرقی چهارراه سرچشمه در خیابان سیروس مقابل یک مغازه مرغ‌فروشی قرار دارد. حسین شهیدی در کتاب «سرگذشت تهران» درباره حجم عبور آب این قنات نوشته: در فصل بهار حدود 7سنگ و در پاییز حدود 5سنگ آب داشت.

قنات سردار
یکی از مهم‌ترین قنات‌های شمال شرقی تهران بود که اصل قنات در منطقه اوشان به سردار ایروانی تعلق داشت و به همین دلیل به قنات سردار معروف است.قنات سردار در امتداد خیابان نارمک پایین می‌آمد و در شمال کوچه عظیم‌پور عمق آن بالغ بر 4متر بود. در 50متری کوچه عظیم‌پور به سمت غرب، منحرف و وارد منازل می‌شد و از آنجا به آسیاب سردار می‌رفت و آن را می‌چرخاند و با عمق 8متر خارج می‌شد. سپس خیابان آسیاب سردار را قطع می‌کرد. مسیر قنات طوری است که بعد از ورود به قسمت غربی خیابان نارمک از زیر منازل عبور می‌کند. این قنات در محل تلاقی با خیابان زرین نعل 2رشته می‌شود که یکی خیابان شهباز را مقابل در کارخانه برق به عمق 2و نیم‌متر قطع می‌کند و وارد کارخانه و سپس از ضلع جنوبی آن به عمق 2متر خارج می‌شود و دیگری خیابان دوشان‌تپه را به فاصله 100متری میدان ژاله(شهدا فعلی) قطع می‌کند و سپس به طرف اکبرآباد رفته است. دبی قنات سردار در بهار 5تا 6سنگ و در پاییز 4تا 4و نیم سنگ است.


قنات پامنار
مسیر قنات پامنار از میدان تیراندازی عباس‌آباد به سمت عمارت ویتاکولا آمده و عمارت را در عمق 30متر قطع می‌کند و وارد منازل می‌شود. درست در همین محل با قطع خیابان شمیران به طرف شرق می‌رود و موازی خیابان شمیران پایین می‌آید و به‌ترتیب خیابان‌های آمل و حقوقی را قطع می‌کند. از زیر خیابان انقلاب به عمق 20متر می‌گذرد و سپس به سمت شرق متمایل شده و خیابان هدایت را به عمق 17‌متر در قسمت غربی خیابان صفی‌علیشاه قطع می‌کند.در ادامه مسیر، قنات از روبه‌روی خیابان صفی‌علیشاه به فاصله 10متری از غرب خیابان به سمت جنوب سرازیر می‌شود. خیابان ابوریحان را در عمق 5متر و شاه‌آباد(جمهوری اسلامی) را در نبش خیابان صفی‌علیشاه به عمق 4متر قطع می‌کند. عمق آن در ابتدای خیابان اکباتان (منشعب از میدان بهارستان) بالغ بر 2‌متر و نیم است. سپس وارد منازل می‌شود و کوچه خواجه‌نوری را در نزدیکی حمام نظامیه و خیابان برق را در مقابل کوچه نویدی قطع می‌کند. مسیر قنات پامنار در ادامه به سمت شرق می‌رود و در شمال شرق نمایندگی تجاری شوروی مظهر پیدا می‌کند.

قنات فرمانفرما
اعتمادالسلطنه سال ساخت این قنات را در حدود سال ۱۳۰۰ قمری ذکر کرده ولی احتمال دارد ساخت آن به دستور حاج میرزا آقاسی، صدراعظم محمدشاه قاجار صورت گرفته باشد به‌دلیل اینکه مظهر قنات در املاک فرمانفرما بود، به‌نام قنات فرمانفرما مشهور شد.این قنات در سمت غربی پایتخت، ساخته شده و سرچشمه آن از اراضی کن بود و پس از گذشت از طرشت، در امتداد شمال خیابان طرشت به سمت شرق، به فاصله ۲۰ متری شمال خیابان سرازیر می‌شد. در مقابل مسجد، وارد خیابان طرشت شده و در محل تلاقی خیابان آذربایجان، به خیابان اخیر وارد می‌شود و از پیاده‌روی جنوب خیابان گذشته، خیابان کارگر جنوبی را قطع می‌کند و ادامه یافته تا مقابل کوچه بیهقی؛ به سمت جنوب منحرف و در محل تقاطع کوچه خیابان 12فروردین و خیابان پاستور، ظاهر می‌شود. این قنات در حدود ۶سنگ آب می‌دهد. آب این قنات و قنات حاج‌علیرضا، ازجمله آب‌های خوب و سبک تهران به‌شمار می‌رفت که وقف مردم شده بود.