گوشمالی غیررسمی‌ها

رضا عمویی- روزنامه‌نگار

خورشید چند روزی است در مرزهای شرقی از فضایی پرگردوغبار طلوع می‌کند. مرزهایی که 166سال پیش یعنی در سال 1236خورشیدی با دسیسه‌های انگلیس‌ دستخوش تغییر و تحول شد. حال مدتی است که میدان ترک‌تازی طالبان افغانستان شده است. گروهی که هنوز 2 سال از سلطه دوباره‌اش بر کابل نگذشته، اما در همین زمان کم آنچنان در مرز سیاسی ایران گرد و خاک به پا می‌کند که گویی میلی به آرامش ندارد.
جمهوری اسلامی ایران از مبدأ مرداد 1400و پس از سقوط کابل، گرچه مراوداتی با طالبان برقرار کرد، اما هیچ‌گاه طالبان را همه واقعیت افغانستان ندانسته و همواره بر حکومت همه‌شمول و فراگیر با حضور تمام گروه‌‎های قومیتی و سیاسی افغانستان به جای حکومت طالب‌شمول و تک‌صدایی تأکید کرده است. در عین حال واگذاری سفارت افغانستان در تهران به نماینده طالبان در اسفندماه 1401، اقدامی از سر حسن نیت از سوی ایران بود تا ضمن کمک به این گروه برای مدیریت اوضاع و رسیدگی به امور مهاجران و پناهجویان افغانستانی ساکن در ایران، همچنین روند توافقات دوجانبه گذشته میان دولت‌های تهران و کابل پیگیری شود.


پاسخ‌های متنوع و بازدارنده ایران
    پاسخ نظامی     
واکنش‌های ایران حاکی از آن است که عزم جمهوری اسلامی برای ادب کردن طالبان جدی است. حضور اخیر فرماندهان ارشد نظامی و انتظامی در نقاط مرزی، حاکی از آن است که ارتش و نیروهای نظامی کشورمان هر زمان که لازم باشد کوچک‌ترین تردیدی در حراست از منافع ملی نمی‌کنند و برای گوشمالی دادن به طرف متجاوز، پاسخ قاطع و بازدارنده نظامی شدیدتری خواهند داد.
مصداق این پاسخ، دستور سردار احمدرضا رادان فرمانده کل انتظامی کشور پس از خبط طالبان در حمله به مرزبانان بود. به گفته جانشین فرمانده کل انتظامی کشور، سردار رادان دستورات قاطعانه لازم را به مرزبانان ابلاغ و تأکید کرده است که «شجاعانه و قاطعانه از مرزها دفاع کنند و به هیچ احدی اجازه تعدی و نزدیک شدن به مرزها را ندهند.» در این دستور تاکید شده بود که نیروهای مرزی جمهوری اسلامی ایران به هر گونه تعدی و تعرض مرزی قاطعانه پاسخ خواهند داد و حاکمان فعلی افغانستان باید در قبال عمل نسنجیده و مغایر با اصول بین المللی خود پاسخگو باشند.
علاوه بر این،‌ پایش‌های هوایی در نقطه صفر مرزی در دستور کار است و فرماندهان ارتش و فراجا در یک دستور کار مشترک، برای پاسخ به تعرض‌ها، عزم خود را جزم کرده‌اند.  سردار قاسم رضایی، جانشین فرماندهی فراجا در جلسه مشترک روز گذشته با امیر کیومرث حیدری، فرمانده نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی تصریح کرد که «استفاده از ظرفیت پهپادی در تأمین امنیت مرزها بسیار حائز اهمیت بوده و به‌کارگیری این ظرفیت در کنترل مرزها بازدارنده خواهد بود.» این جمله سردار رضایی مبنی بر اینکه « خط قرمز مرزبانان غیور ما خاک مقدس و مرز کشور عزیزمان ایران اسلامی است و به هیچ احدی اجازه تعرض نخواهند داد»، مهر تأیید دیگری بر غیرقابل خدشه بودن پاسخ نظامی به هر نوع شیطنت طالبان بود.

ایجاد محدودیت‌های تجاری  
 درگیری‌های طالبان در مرز ایران برخی تبادلات اقتصادی و تجاری افغانستان با کشورمان را نیز در پایانه مرزی میلک تحت‌الشعاع قرار داده است. مقامات طالبان باید بدانند که دود ادامه این تنش‌ها به چشمان آنها خواهد رفت. ایران از این ظرفیت برخوردار است که افزون بر پاسخ نظامی، در بعد اقتصادی - تجاری نیز پاسخ گردن‌فرازی‌های طالبان را بدهد. به این مفهوم که صدور کالا و مواد غذایی را به حالت تعلیق درآورد و صادرات سوخت را به افغانستان متوقف کند. در تیر ماه 1401«میراجان سلیمان‌خیل»، رئیس اتاق مشترک بازرگانی هرات و خراسان رضوی اعلام کرده بود که بیش از ۷۰ درصد از بنزین مصرفی افغانستان از گذرگاه‌های مرزی ایران وارد می‌شود و با این حساب، طالبان نمی‌تواند انتظار داشته باشد در شرایطی که مرزها را ناامن می‌کند، جریان صادرات کالا و سوخت از ایران ادامه یابد.
علاوه بر این، با توجه به اینکه امروز بخش زیادی از نیاز افغانستان به کالاهای خارجی، از مسیر گمرکی و ترانزیتی ایران در حال تامین است، یکی از اهرم‌های فشار ایران علیه طالبان، مسدود یا محدود کردن این مسیرها به روی افغانستان است. به گفته سخنگوی وزارت صنعت و تجارت طالبان، تاجران افغان در سال گذشته صدها میلیون دلار از جمهوری اسلامی ایران از جمله بنزین، بنزین دیزل، گاز مایع، سیمان و برق وارد کرده‌اند. ایران، یکی از به صرفه‌ترین مسیرهای ورود کالا به افغانستان که در صورت ادامه تنش‌زایی طالبان، می‌تواند به پرهزینه‌ترین مسیرها تبدیل شود.

   پاسخ دیپلماتیک   
از منظر دیپلماتیک نیز ایران از ظرفیت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای برای تحت فشار قرار دادن طالبان برخوردار است. اخراج نماینده طالبان از تهران یکی از گزینه‌هاست که پیام‌های سیاسی مهمی را مخابره می‌کند. افزون بر این، جمهوری اسلامی، چین و روسیه، دغدغه‌های مشترکی درخصوص طالبان دارند و تنش‌زایی این گروه در مرزهای ایران، می‌تواند منافع پکن و مسکو را نیز در معرض خطر قرار دهد؛ به‌ویژه آنکه پروژه‌های کلان ریلی و جاده‌ای روسیه، نیازمند ثبات و آرامش است و چنانچه ضرورت داشته باشد، روسیه از اهرم‌های دیپلماتیک برای صیانت از منافع خود اقدام خواهد کرد.
از سوی دیگر، کشورهای مجاور با مرزهای شمالی افغانستان همچون تاجیکستان نیز دل خوشی از طالبان ندارند و حتی از تحرکات مرزی این گروه نگران هستند. این کشورها، بیش از آنکه با طالبان مراوده داشته باشند، روابط دیپلماتیک دیرینه‌ای با کشورمان دارند و می‌توان ائتلافی از آنها علیه طالبان ایجاد کرد.

کارت اتباع افغانستانی در مواجهه با طالبان
ایران قادر است از کارت اخراج مهاجران برای وادار کردن طالبان به پذیرش شروطش استفاده کند. کافی است نیمی از جمعیت 10میلیون نفری مهاجران افغانستانی به آن سوی مرزها منتقل شوند تا مقامات این گروه متوجه شوند که کدام طرف، دست برتر را دارد. اتباع افغانستان از تمام یارانه‌های آشکار و پنهان استفاده می‌کنند و از بسیاری از موقعیت‌های کشور بهره‌مند هستند. برخی از وزارتخانه‌های کشور همچون وزارت اقتصاد، راه و نیرو به واسطه مأموریتی که دارند، با مسئولان طالبان در ارتباط هستند و لازم است که هزینه‌های اتباع افغانستانی برای کشور را برای طالبان تشریح کنند. با بازگرداندن مهاجران، بخش عمده‌ای از یارانه‌هایی که تاکنون به اتباع افغانستانی پرداخت می‌شد، صرف امور داخلی می‌شود و مقامات طالبان باید برای اتباع بازگشته از ایران،‌ برنامه‌ریزی کنند.

ماجرای اظهارات ضد ایرانی عبدالحمید خراسانی
همزمان با تنش‌های تشدید شده در مرز افغانستان و ایران، یکی از اعضای طالبان با نام «عبدالحمید خراسانی» اظهاراتی جنگ طلبانه علیه ایران مطرح کرد. اظهاراتی که فراتر از ایران، حوزه تمدنی و فرهنگی کشورمان را نشانه گرفت و با واکنش‌های منفی بسیاری در افغانستان و ایران مواجه شد. عبدالحمید خراسانی یک چهره جنجالی طالبان است که در زمان دولت اشرف غنی در خفا در پنجشیر زندگی می‌کرد و چندین بار نیز بازداشت شد. وزارت کشور [داخله] وقت افغانستان در مطلبی که در سال ۱۳۹۸ منتشر کرد نوشت: «عبدالحمید، مشهور به خراسانی، سرگروه یک باند جنایت پیشه است. این مجرم حرفه‌ای، در قضایای زیاد جنایی به ویژه در باج گیری، اختطاف، قتل، چپاولگری، راهزنی و زورگویی دست داشته است.» مقامات وقت افغانستان همچنین او را به قاچاق مواد مخدر، ایجاد ترس و ارعاب در میان شهروندان کابل، دشنام و هتک حرمت به‌ شمار زیادی از شهروندان به‌صورت صوتی و تصویری و به آتش‌کشیدن پرچم افغانستان متهم کرده و گفته بودند که وی در فهرست مجرمین سازمان یافته قرار داشت. او پس از بازگشت طالبان به قدرت به این گروه پیوست و فرمانده امنیت پنجشیر شد اما مدتی نگذشت که از این سمت برکنار شد. او در این مدت نیز چهره‌ای جنجالی بود که در شبکه‌های اجتماعی با انتشار صوت و ویدئو سخنان تندی را بر زبان می‌آورد. رسانه‌های افغانستان همچنین سال گذشته اعلام کردند که طالبان برادر و 4 محافظ وی را به اتهام قاچاق سلاح بازداشت کرده‌اند.