طالبان؛ بازیگر نیابتی

ابوالفضل ظهره‌وند؛ سفیر سابق ایران در افغانستان

تنش‌های اخیر مرزی با طالبان از یک‌سو به‌دلیل ماهیت این گروه و بی‌توجهی طالبان به قوانین مرزی و همچنین به‌دلیل شیطنت‌های داخلی درون طالبان است و از سوی دیگر، برخی بازیگران بین‌المللی ازجمله آمریکا و انگلیس خواستار تنش نظامی میان ایران و طالبان هستند. در عین حال، ریشه این اختلافات فراتر از آب هیرمند است. برای حل مسئله حقابه ایران به فرایند زمانی نیاز داریم، چون مسئله حقابه ایران از هیرمند در یک فرایند زمانی ایجاد شده و طالبان طی ماه‌های گذشته اقدام به احداث کانال‌های فرعی و کشت خشخاش کرده‌اند. اگرچه بند کمال‌خان در دوره اشرف‌غنی و حامد کرزی بنا به توصیه انگلیس احداث شد، اما بهره‌برداری از آن در دوره طالبان صورت گرفت و این گروه، مبادی این سد انحرافی را بستند و بخشی از آن را به شوره‌زار گود زره منحرف کردند.
ظاهر ماجرا این است که تنش‌‎های اخیر به‌دلیل قطع آب بوده، اما واقعیت امر این است که آمریکایی‌ها دنبال تنش هستند. همچنین برقراری دوباره حقابه ایران در رود هیرمند در فرایند زمانی امکان پذیر است، اما در چارچوب حقوقی قابل پیگیری نیست، چون طالبان یک گروه به رسمیت شناخته شده و دولت قانونی نیستند و بیشتر یک جریان نظامی و سیاسی به شمار می‌روند. از سوی دیگر، برخورد نظامی با طالبان هم کارساز نیست و آمریکایی‌ها بسیار به‌دنبال این هستند که این برخورد نظامی را شکل دهند؛ هرچند طی روزهای اخیر کمی از حجم تنش‌ها در مرز کاسته شده و برخی پایانه‌های مرزی نیز فعال شده‌اند.
البته دست ایران هم در این تنش بسته نیست و تهران از ابزار لازم برای پاسخ به طالبان برخوردار است. تامین سوخت افغانستان از سوی ایران صورت می‌گیرد که 75درصد از واردات سوخت به‌صورت رسمی برای افغانستان تامین می‌شود. برای افغانستان تامین سوخت از سمت پاکستان زمان‌بر و گران است و دیگر همسایگان افغانستان هم سوختی ندارند که در اختیار طالبان قرار دهند. لذا ایران با در دست داشتن اهرم‌های سیاسی، اقتصادی و نظامی این توان را دارد که به ماجراجویی طالبان خاتمه دهد.
به این نکته کلیدی نیز باید توجه داشت که تنش‌های جاری با طالبان بیرون از اراده این گروه و تحت‌تأثیر تحولات سیاسی و ژئوپلیتیکی در منطقه شکل گرفته است. لذا طالبان بیشتر یک متغیر وابسته به دیگران است که به‌صورت نیابتی این تنش‌ها را شکل داده است. برای ریشه‌یابی این تنش‌ها ما باید به بازیگران بین‌المللی در منطقه توجه کنیم که به‌دنبال تنش در منطقه هستند و تلاش دارند تا نظم ژئوپلیتیک منطقه را به‌هم بزنند.
دریک سر این تنش‌ها آمریکا و انگلیس قرار دارند و در نقطه مقابل این درگیری، کشورهای روسیه، چین و ایران هستند. در حال حاضر آمریکایی‌ها برای برهم زدن ائتلاف 3 کشور ایران، چین و روسیه در حال تنش‌آفرینی هستند و طالبان مولفه لازم برای ایجاد تنش در منطقه را دارد. به‌عبارت دیگر، سطح تنش‌ها و تراز بازی فعلی در منطقه فراتر از اندازه و قد و قواره طالبان است. مسئله اصلی متوجه بازیگران بین‌المللی است که در آن بازیگران جهانی تلاش دارند با ایجاد تنش در منطقه به ضرر محور روسیه، چین و ایران از فروپاشی نظام تک قطبی و ایجاد جهان چندقطبی جلوگیری کنند.