طعم شیرین بخشش را بچشیم

علی‌الله سلیمی، روزنامه‌نگار


جامعه اسلامی برای زیست مومنامه مردمان مسلمان در کنار همدیگر، اصول و چارچوب‌های معین و نظام‌مندی دارد که در آن، انواع حقوق انسانی رعایت شده و مناسبات اجتماعی براساس سلسله قوانین برگرفته از دین مبین اسلام شکل گرفته و برقرار است. در این جوامع هم مانند بسیاری از جوامع بشری، حتی برای اتفاقات و وقایع ناگوار پیش‌بینی نشده که ممکن است بر اثر سهل‌انگاری یا حتی خشم آنی و ناگهانی برخی افراد اتفاق بیفتد و مرگ فرد یا افرادی را در پی درگیری یا نزاع در پی داشته باشد و باعث رنج و گرفتاری برادران و خواهران دینی شود، فکر و راهکارهای مناسب همراه با رحمت و گذشت توصیه شده است. در این میان، طبیعی است که وقتی پای مرگ عزیزی به میان می‌آید و مقصر آن مرگ هم در میان ما باشد، واژه‌های متعدد مرتبط با این موضوع مانند: دیه، قصاص، خونبها، عفو، بخشش و گذشت هم به میان می‌آید که  انتخاب هر کدام از این واژه‌ها می‌تواند سمت و سوی متفاوتی به ادامه ماجرا بدهد. آنچه مسلم است، بخشی از این واژه‌ها، مانند عفو، بخشش و گذشت برگرفته از فضایل اخلاقی نیک و مومنانه است که اگر خداوند به کسی توفیق گذشت دهد، شامل حال و روزش می‌شود. شاید برای شما هم پیش بیاید که هنگام مواجه با واژه‌های قصاص و بخشش، از خودتان بپرسید از نظر معصومان(ع) قصاص برتر است یا بخشش؟ پاسخ این پرسش کلیدی واضح و روشن است؛ اسلام، دین قانون و در عین حال دین رحمت است. قانون معین دارد، ولی همراه با پشتوانه‌ای از رحمت است که در اوضاع و احوال خاص، از سختی قانون می‌کاهد. این رحمت بدان سبب وضع شده است که شخص جانی بر اثر آن، به انسان صالحی در اجتماع مبدل شود؛ لذا عفو را بهتر از قصاص می‌داند. در همین راستا امامان(ع) نیز عفو و بخشش را بهتر از قصاص می‌دانند. چنانچه در کتاب«وسائل الشیعه» تالیف شیخ‌محمدحسن حر عاملی که مجموعه‌ای از روایات اهل‌بیت عصمت و طهارت(ع) درباره احکام شرعی در تمام ابواب فقه است، فصلی در استحباب عفو و بخشش از قصاص وارد شده که در آن روایاتی از ائمه(ع) در ارتباط با سخت نگرفتن نسبت به برادران دینی و بخشش و گذشت از خون آنها نقل شده است. ازجمله اینکه از امام صادق(ع) درباره آیه «فمن تصدق به فهو کفاره له»(مائده/سوره 5/آیه45) سؤال شد، آن حضرت فرمودند: به اندازه عفو و گذشت اشخاص از گناهان آنان بخشوده خواهد شد. همچنین از مضمون آیه «پس هر کس که از جانب برادر خود عفو گردد، باید که با خشنودی از پی ادای خونبها رود و آن را به وجهی نیکو بدو پردازد»، (بقره/سوره2/آیه 178) سؤال شد، فرمودند: سزاوار است آنانی که مستحق دریافت دیه هستند، در گرفتن آن تعجیل نکرده و طرف مقابل را در تنگنا قرار ندهند و آنانی که باید دیه پرداخت کنند نیز درصورت تمکن، امروز و فردا نکرده و هرچه سریع‌تر مبلغ دیه را محترمانه به خسارت دیدگان پرداخت کنند. همانگونه که مشاهده می‌کنید در این روایت، علاوه بر بخشش شخص مجرم، توصیه شده است که او را از لحاظ مالی هم در تنگنا قرار ندهند! دیدگاه‌های پیشوایان معصوم دین، همان دیدگاه اسلام و قرآن است. قرآن کریم در مسئله قصاص با اینکه آن را حق مسلم افراد می‌داند، اما در عین حال عفو و بخشش را برتر از آن اعلام می‌دارد. با مراجعه به آیات الهی به روشنی درمی‌یابیم که خداوند چگونه در قرآن عفو و بخشش را بر قصاص و انتقام ترجیح داده است. قرآن قصاص را مایه حیات جامعه می‌داند، اما عفو را برتر از آن دانسته، و می‌فرماید: «اگر کسی از سوی برادر خود مورد عفو قرار گیرد و قصاص تبدیل به خونبها گردد، باید به نیکی دیه را بپردازد، این تخفیفی است از سوی پروردگار». تعبیر «برادر» در این آیه، نشان می‌دهد که حتی اگر در میان مسلمانان قتلی صورت گیرد، باز رابطه برادری قطع نمی‌شود و تا ضرورتی ایجاب نکند نباید به سراغ قصاص رفت. همچنین تعبیر «این تخفیفی است از سوی پروردگار» نیز دلیل دیگری بر ترجیح عفو و گذشت یا تبدیل قصاص به دیه است. شکی نیست که «عفو و گذشت» آثار مثبت فراوانی در جامعه دارد؛ دشمنی را به دوستی مبدل می‌سازد به‌ویژه زمانی که بدی با خوبی پاسخ داده ‌می‌شود. عفو و گذشت گاه دشمنان سرسخت را به دوستان صمیمی تغییر می‌دهد. همچنین عفو و گذشت جلوی تسلسل ناهنجاری‌ها و کینه‌ورزی‌ها و خشونت و جنایت را می‌گیرد و در واقع نقطه پایانی بر آنها می‌گذارد، چون انتقام‌جویی از یک طرف باعث برافروخته شدن آتش کینه در دل طرف دیگر می‌شود و او را به انتقامی خشن‌تر وا می‌دارد و آن انتقام خشن‌تر باعث خشونت بیشتری از طرف دیگر می‌شود. بنابراین، عفو و گذشت، مانند آب، خاموش‌کننده آتش کینه و کدورت است تا بار دیگر برادری و مهربانی جای دشمنی و کدورت را بگیرد و جامعه باز هم صلح و آرامش را تجربه کند.