گزارش
یک جمعیت‌شناس، تصویری واضح و روشنی از جمعیت حال و آینده ایران ارائه می‌دهد
پیری در تنهایی
محمدصادق خسروی علیا-روزنامه‌نگار
نسل پرجمعیت و شلوغ دهه پنجاهی‌ها و شصتی‌ها کم کم دارد آب می‌رود و امروز دروازه‌های میانسالی به روی‌شان باز شده و فردای سالخوردگی‌شان هم مبهم است.بسیاری از افراد این نسل که برخلاف پدر و مادرهای خود، خانواده‌شان را خیلی کوچک تشکیل دادند و مانند آنها تن به چند فرزندی ندادند. عاقبت این خانه‌های خلوت و کوچه‌های سوت و کور و خالی از قیل و قال‌های کودکانه چه می‌شود؟ آمارها نشانگر این است که زوج‌های جوان دهه هفتادی نیز همین مسیر را در پیش گرفته‌اند یا بی‌فرزندند یا تک فرزند.اساسا بحران جمعیتی در ایران چقدر جدی و تصویر آینده ما چه شکلی است؟ شهلا کاظمی‌پور، جمعیت‌شناس و عضو هیأت علمی دانشگاه تهران برایمان از حال و آینده جمعیت این سرزمین و آنچه هستیم وآنچه خواهیم شد، رازگشایی می‌کند.
بحران یا فرصت طلایی
ماجرای پنجره جمعیتی تمام معادلات ذهنی درباره بحران جمعیت را به هم می‌ریزد. کاظمی‌پور دراین‌باره می‌گوید: «الان بحران جمعیتی نداریم بحران فعلی ما این است که نمی‌توانیم از پنجره جمعیتی استفاده کنیم. وقتی فرصت جمعیتی از دست برود و سطح رفاه بالاتر نرود و از سوی دیگر جمعیت وارد دوره سالخوردگی شود آن وقت است که بحران شدت می‌گیرد و آثار آن پدیدار می‌شود. سالمندی جمعیت همیشه بحران نیست زمانی تبدیل به بحران می‌شود که سالمند فقیر، بیمار و ناتوان باشد.» به اعتقاد این عضو هیأت علمی دانشگاه، 17سال از فرصت طلایی که پنجره جمعیتی در اختیار ما قرار داده را از دست دادیم. او می‌افزاید: «پنجره جمعیتی زمانی برای هر کشوری به فرصت تبدیل می‌شود که جمعیت فعال در اشتغال تام و بهره‌وری بالا قرار گیرند. در کشور ما متأسفانه این اتفاق رخ نداده، اشتغال کاذب، بیکاری پنهان و نرخ اشتغال پایین بانوان از عوامل مهم از دست رفتن این فرصت طلایی بوده است. برای اینکه اهمیت پنجره جمعیتی بیشتر درک شود بهتر است به این نکته اشاره کنم که 3کشورکره‌جنوبی، سنگاپور، تایوان تنها 20سال از فرصت پنجره جمعیتی استفاده کردند و تبدیل به غول‌های اقتصادی شدند. افزایش رشد اقتصادی از نشانه‌ها استفاده از فرصت پنجره جمعیتی است.» او تأکید می‌کند: «در واقع نگرانی درباره جمعیت ایران فقط بابت سالخوردگی پیش‌رو نیست، از دست رفتن فرصت پنجره جمعیتی نگرانی بزرگ‌تری است.»
ایران با چه سرعتی پیر می‌شود؟
آمــارها از افزایش میانگین سنی ایرانیان خبر می‌دهد اما این موضوع مورد تأیید جمعیت‌شناسان و متخصصان این زمینه نیز هست یا خیر، سؤالی که کاظمی‌پور آن را اینطور پاسخ می‌دهد: «از نظر جمعیت‌شناسی یعنی قبلا جمعیت ما جوان بود اما الان میانسال است. یعنی بین 15تا 65سال قرار دارد.سالمندی در کشور ما فعلا از 7درصد آغاز شده و همینطور در حال افزایش است. پیش‌بینی‌ها به این صورت است که تا سال 1415وارد مرحله اول سالمندی خواهیم شد یعنی سالمندی ما در مرحله اول از 7درصد به 14درصد افزایش می‌یابد. بعد از سال1415ما وارد مرحله دوم سالمندی می‌شویم تا سال1425مرحله دوم ادامه دارد و جمعیت سالمند به 21درصد خواهد رسید. مرحله بعدی سالمندی جمعیت در ایران نیز از سال 1425به بعد آغاز می‌شود. در واقع در این مرحله هر سال یک‌درصد به جمعیت سالمند اضافه می‌شود و همین روند ادامه خواهد داشت.»
در چه وضعیتی هستیم؟
براساس بررسی‌های انجام شده هم‌اینک در بهترین و ایده‌آل‌ترین وضعیت جمعیتی قرار داریم، چرا؟به‌گفته این جمعیت‌شناس هر کشوری که بیش از دو سوم جمعیت آن در سن فعالیت (64- 15سال) قرار داشته باشد اصطلاحا می‌گویند آن کشور در «پنجره جمعیتی» قرار دارد. پنجره جمعیتی در واقع یک فرصت طلایی است به این معنا که اگر این نیروی فعال برای رشد و توسعه و پیشرفت در همه عرصه‌ها به‌کار گرفته شود، توسعه‌یافتگی حاصل می‌شود. کاظمی‌پور تأکید می‌کند: «از سال 1385ایران وارد مرحله طلایی پنجره جمعیتی شده است. معمولاپنجره جمعیتی بر اثر کاهش نرخ باروری رخ می‌دهد و در خوش‌بینانه‌ترین حالت ممکن 40سال به طول می‌انجامد. با حساب اینکه پنجره جمعیتی ما از سال 1385آغاز شده می‌توان گفت تنها تا سال 1425وقت داریم از این فرصت استفاده کنیم. اما بعد از آن این فرصت از دست می‌رود و با جمعیت سالخورده روبه‌رو خواهیم شد.»
مجال باقیمانده
هر چــنـد سال‌هایی از دست رفته اما هنوز درهای فرصت طلایی پنجره جمعیتی باز است. این جمعیت‌شناس توضیح می‌دهد که چطور می‌توانیم ازفرصت باقیمانده استفاده کنیم: «ما 20سال دیگر در پنجره جمعیتی قرار و هنوز فرصت داریم. فرصت اول برای استفاده از ظرفیت نیروی فعال است و فرصت بعدی برای توانمند‌سازی سالمندان. در سرشماری سال 1395، 5میلیون سالمند در کشور ثبت شده است. اما طبق پیش‌بینی‌ها در 1420تعداد سالمندان ما به 18میلیون نفر می‌رسد و تقریبا 4برابر می‌شود. یعنی همه مشکلات فعلی بازنشستگان، مسائل درمان سالمندان، زنان سرپرست خانوار، سالمندان تنها، فقر، ناتوانی و... 4برابر می‌شود.» این کارشناس راهکار برون‌رفت از این وضعیت را چنین می‌داند: «اولین قدم باید افرادی که الان بین 40تا 50سال سن دارند زیر پوشش بیمه درمانی قرار گیرند تا بتوان تا حدودی مشکلات مربوط به سلامتی و هزینه‌های مربوط به آن در آینده را کاهش داد. همچنین باید مراقب دانش و سواد سالمندان آینده هم باشیم. علم و دانش با سرعتی در حال رشد و توسعه است که گاهی می‌بینیم سالمندان باسواد هم از قافله دانش و تکنولوژی عقب می‌مانند. به‌عنوان مثال برخی سالمندان ما هنوز توان استفاده از دستگاه‌های عابر بانک و تلفن‌های هوشمند را ندارند. این موضوع بی‌دانشی هم نوعی ناتوانی است.»
چطور از بن بست خارج شویم؟
چگونه می‌توان نرخ باروری را در یک جامعه افزایش داد؟ کاظمی‌پور در پاسخ به این پرسش می‌گوید:«سیاست‌های کاهش باروری نه‌تنها در کشور ما بلکه در بسیاری از کشورهای دیگر به سرعت جواب می‌دهد اما سیاست‌های افزایش باروری اینطور نیست. تا به حال در هیچ کشوری جواب نداده و اگر هم نتیجه‌ای حاصل شده بسیار ناچیز بوده است. به‌عنوان مثال فرانسه، سوئد، ژاپن بیش از 50سال است که سیاست افزایش باروری را به‌کار گرفته‌اند اما هنوز نتیجه نگرفته‌اند. در کشور ما هم سیاست‌های افزایش جمعیتی وجود دارد که اگر دقیق و درست انجام شود تنها یک دهم یا 2 دهم درصد نرخ موالید افزایش می‌یابد که این مقدار بسیار ناچیز است. البته نداشتن امنیت اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی بیش از هر چیز باعث کاهش باروری می‌شود. نگرانی‌های بسیاری درباره جمعیت وجود دارد اما تا مادامی که زیربناها تقویت نشود سیاست‌های افزایش جمعیت پاسخگو نخواهد بود.»
به‌سوی صفر می‌رویم
روند فعلی که در پیش گرفته شده، نمودار کاهشی نرخ موالید است. کاظمی‌پور می‌گوید: «ما به سمت صفر شدن رشد جمعیتی می‌رویم. الان رشد جمعیت در ایران 8دهم درصد است. این در حالی است که بعد از سال 1357نرخ رشد جمعیت 9/3درصد بوده، 10سال بعد 96/1و به‌ترتیب در بازه‌های 10ساله، 61/1، 29/1، 24/1کاهش یافته است. اگر به همین روال پیش رویم کمتر از20سال دیگر نرخ رشد جمعیت‌مان صفر می‌شود. در واقع می‌توان گفت خانواده‌ها تنهاتر می‌شوند.» به‌گفته این جمعیت‌شناس میانگین فرزندان خانواده‌های ایرانی 6/1است یعنی هر خانواده کمتر از 2 فرزند دارند: «برخی یک فرزند دارند برخی 2 یا بیشتر. برخی اصلا ازدواج نمی‌کنند برخی ازدواج میکنند و بدون فرزند زندگی را ادامه می‌دهند و برخی به یک فرزند اکتفا میکنند.»
