نگاه
چه زمان حکم مجازات جایگزین صادر می‌شود؟
در ماده64 قانون مجازات اسلامی مجازات‌های جایگزین حبس پیش‌بینی شده‌اند. با استناد به این ماده، مجازات‌های جایگزین حبس عبارت از دوره مراقبت، خدمات عمومی رایگان، جزای نقدی، جزای نقدی روزانه و محرومیت از حقوق اجتماعی است که درصورت گذشت و بخشش شاکی و وجود جنبه‌های تخفیف با ملاحظه به نوع جرم و کیفیت ارتکاب آن، آثار ناشی از جرم، سن، مهارت، وضعیت، شخصیت و سابقه مجرم، وضع بزه‌دیده و سایر اوضاع و احوال، تعیین و اجرا می‌شوند. براساس تبصره این ماده، دادگاه ضمن حکم، به سنخیت و تناسب مجازات مورد حکم با شرایط و کیفیات مقرر در این ماده تصریح می‌کند و نمی‌تواند به بیش از 2نوع از مجازات‌های جایگزین حکم دهد.
جرائم عمد و غیرعمد در برابر مجازات جایگزین
قانونگذار بین جرائم عمدی و غیرعمدی تفاوت گذاشته است و درخصوص جرائم عمدی که حداکثر حبس آنها 3ماه است، این مجازات را الزامی کرده است. برای جرم‌هایی که حداکثر حبس‌شان بین 91روز تا 6ماه باشد، اگر مجرم سابقه‌ای نداشته باشد دادگاه باید به جای حبس به جایگزین حبس، حکم دهد و برای جرم‌هایی که حداکثر مدت حبس آنها بیش از 6ماه تا یک‌سال است درصورت فقدان سابقه کیفری مذکور در قانون، تعیین مجازات جایگزین حبس، اختیاری است. اما درخصوص جرائم غیرعمد با حداکثر حبس 2سال هم باید گفت که تعیین مجازات جایگزین حبس به جای حبس الزامی و برای جرائم غیرعمدی که حداکثر حبس‌شان بالای 2سال است، تعیین مجازات جایگزین حبس اختیاری است. نکته قابل اهمیت اینکه در تعیین مجازات‌های جایگزین حبس نسبت به برخی از جرائم مانند جرائم علیه امنیت داخلی یا خارجی کشور ممنوعیت قانونی درنظر گرفته شده و برای افراد سابقه‌دار هم محدودیت‌هایی پیش‌بینی شده است.
انواع مجازات جایگزین کدامند؟
قانونگذار برای مجازات جایگزین انواع مختلفی شامل دوره مراقبت، ارائه خدمات عمومی رایگان، جزای نقدی و محرومیت از حقوق اجتماعی درنظر گرفته است.
دوره مراقبت؛ به‌مدت زمانی گفته می‌شود که طی آن، محکوم به حبس، به حکم دادگاه و تحت نظارت قاضی اجرای احکام، به انجام یک یا چند مورد از دستورهای مندرج در تعویق مراقبتی محکوم می‌شود. درواقع دادگاه بنا بر مصالحی تصمیم می‌گیرد به‌جای روانه‌کردن محکوم به زندان، او را در جامعه نگه دارد تا برای مدتی به انجام یک یا چند مورد از دستوراتی ملزم شود که در ماده 43 قانون مجازات اسلامی مشخص شده است.
خدمات عمومی رایگان؛ شامل خدماتی است که با رضایت محکوم، حکمی برای مدت معینی صادر شده و با نظارت قاضی اجرای احکام، اجرا می‌شود؛ به‌بیان دیگر خدمات عمومی رایگان یا کار عام‌المنفعه یا فعالیتی عمومی است که به‌موجب آن، دادگاه به مجرم پیشنهاد می‌کند تا با انجام کاری به نفع جامعه به‌جای رفتن به زندان، درصدد جبران خطای مرتکب‌شده برآید. از آنجا که حکم به خدمات عمومی برای محکوم، محدودیت‌های جسمانی و روانی دارد، باید برای انجام آن کارها راضی باشد؛ یعنی مجرم حق دارد کاری را که میلی برای انجامش ندارد و از او خواسته شده است، انجام ندهد و فقط درصورت رغبت شخصی است که کار محول‌شده را به‌درستی انجام می‌دهد.
جزای نقدی؛ جریمه نقدی عبارت است از مبلغی وجه نقد که محکوم به‌عنوان مجازات، مکلف به پرداخت آن است. میزان جزای نقدی جایگزین حبس این‌گونه است که در جرائمی که مجازات قانونی آنها حداکثر 3ماه حبس است، جزای نقدی تا یک میلیون تومان، در جرائمی که مجازات قانونی آنها 91روز تا 6ماه حبس است و جرائمی که نوع و میزان تعزیر آنها در قوانین تعیین نشده از یک تا 2میلیون تومان معین می‌شود.
جزای نقدی روزانه؛ عبارت است از یک‌هشتم تا یک‌چهارم درآمد روزانه محکوم که با نظارت اجرای احکام وصول می‌شود. جزای نقدی روزانه در جرائمی که مجازات قانونی آنها حداکثر 3ماه حبس است تا 180روز، در جرائمی که مجازات قانونی آنها 91روز تا 6ماه حبس است و جرائمی که نوع و میزان تعزیر آنها در قوانین تعیین نشده از180 تا 360روز، در جرائمی که مجازات قانونی آنها بیش از 6ماه تا یک سال است، 360 تا 720روز و در جرائم غیرعمدی که مجازات قانونی آنها بیش از یک سال است، 720 تا هزار و 440روز تعیین می‌شود.
محرومیت از حقوق اجتماعی؛ این نوع محرومیت یکی از مصادیق واکنش جامعه در مقابل جرم و بزهکاری است. بدین معنا که فرد بر اثر ارتکاب برخی از جرائم و محکومیت کیفری، از تمام یا برخی حقوق و مزایای اجتماعی و سیاسی خویش محروم می‌شود. این مجازات با مزایای اجتماعی و سیاسی افراد و حقوق و آزادی‌های مشروع و قانونی شهروندان سروکار دارد. این حقوق شامل داوطلب‌شدن در انتخابات مناصب دولتی، انتخاب‌شدن برای عضویت در انجمن‌ها یا عضویت در آنها، شوراها، احزاب و جمعیت‌ها به‌موجب قانون یا با رأی مردم، عضویت در هیأت‌های منصفه، امنا و شوراهای حل اختلاف، استخدام یا اشتغال در دستگاه‌ها و سازمان‌های دولتی، بهره‌مندی از نشان‌ها و عناوین افتخاری، امتیاز تاسیس اداره، مرکز، مؤسسه، شرکت و سازمان دولتی، خصوصی و تعاونی، فرهنگی، ورزشی، پژوهشی و علمی است.