گفت‌وگو
رویکرد شعرا به علی ع حیرت‌انگیز است
گفت‌وگو با کامران شرفشاهی، درباره شعر ازگذشته‌های دور تا دوره معاصر فارسی در ارتباط با امیرالمومنین علی ع
فرشاد شیرزادی-روزنامه‌نگار
کامران شرفشاهی، شاعر و نویسنده‌ای آیینی است که بدون هیاهو و به‌دور از محافل ادبی کار خودش را انجام می‌دهد و در حوزه ادبیات دینی دارای تخصص منحصر به‌خودش است. با او درباره شاعرانی سخن گفتیم که در روزگاری که مدح امام علی(ع) مترادف با به خطر انداختن جانشان بود، از سجایای آن حضرت سخن می‌گفتند. شرفشاهی عدالت و فقر‌ستیزی امام علی(ع) را از ویژگی‌های منحصر به فرد آن حضرت می‌داند. با او گفت‌وگویی کرده‌ایم که در ادامه می‌آید:
بهترین شعرهایی که در مدح و منقبت یا در سوگ مولای متقیان علی(ع) سروده شده یا به هر طریقی با موضوع زندگی و سیره حضرت ارتباط دارد، توسط کدام شاعران پارسی‌گوی نگاشته شده است؟ شهریار با شعر «همای رحمت» یا مثلا محمدرضا آقاسی با «ما قلم‌هاییم در دست ولی/ کز لب ما می‌چکدذکر علی(ع)» و...؟
یکی از جلوه‌های شخصیت ممتاز مولای متقیان امام علی(ع) فصاحت و بلاغت ایشان است و این نکته همواره موجب شده تا بسیاری از سخن‌سرایان در ادوار گوناگون تاریخ بشریت و همچنین بسیاری از سخن‌شناسان در این خصوص سخن بگویند. به تحقیق در طول تاریخ بشریت، شخصیت‌های بسیار بزرگی ظهور کرده‌اند و منشأ کارهای بزرگی بوده‌اند، اما همه این شخصیت‌ها با رویکرد ادبا و شعرا روبه‌رو نشده‌اند یا اگر توجهی به آنها شده حضور آنها در قلمروی ادبیات، کوتاه‌مدت بوده و به مرور زمان کمرنگ شده است. یکی از عجایبی که درخصوص حضرت امام علی(ع) شایان ذکر است، رویکرد عظیم و گسترده شاعران و ادبا نسبت به شخصیت والای آن حضرت است که این موضوع از زمان حیات ایشان آغاز شده و تنها به زبان فارسی هم محدود نمی‌شود و در دیگر زبان‌ها و فرهنگ‌ها هم شاهد آثار فراوانی در مدح و منقبت شخصیت آسمانی حضرت امام علی(ع) هستیم. درخصوص اینکه بهترین شعر درباره شخصیت آن حضرت از کدام شاعر بوده یا چه شاعری آن را سروده، اجازه دهید چیزی نگوییم؛ زیرا هر شاعری با ارادت و دلبستگی تمام کوشیده است تا دین خود را نسبت به آن حضرت ادا کند. در روزگاری که سرودن از آن حضرت جرم محسوب می‌شده، در ادبیات عرب، شاعران بسیاری با به خطر انداختن زندگی و جان خود سروده‌ها و قصاید بسیار شورانگیزی در این زمینه از خود به یادگار گذاشته‌اند که نمونه‌های آنها خوشبختانه ثبت و ضبط شده است.
در ادبیات کلاسیک فارسی این وضع چگونه دنبال می‌شود؟ حتی شاعر حماسه‌سرایی چون حکیم فردوسی طوسی در نعت حضرت علی(ع) چکامه گفته است.
در ادبیات فارسی از قرن چهارم شاهد ادبیات شیعی یا به تعبیر دیگر، ستایش شخصیت والای امام علی(ع) در ادبیات فارسی هستیم. در آثار شاعران نامداری مانند فردوسی، مولانا، حافظ، سنایی، کسایی، جامی و بسیاری از بزرگان ادبیات فارسی شاهد اشعاری هستیم که به این موضوع پرداخته شده و باز هم این نکته شایان توجه است که در آن دوران هنوز آزادی کاملی برای بیان این‌گونه ارادت‌ها وجود نداشته و حکومت‌ها نسبت به شاعرانی که دارای تفکر شیعی بودند، نگاه بسیار مستبدانه و سختگیرانه‌ای داشتند. به تحقیق می‌توان گفت در دیوان اکثر شاعران پارسی‌گوی اشعار و اشاراتی نسبت به مقام والای امام علی(ع) دیده می‌شود و بعضی از شاعران ارادت خود را در سروده‌های متعددی به تصویر کشیده‌اند.
این عرض ارادت گاه به‌صورت مستقیم و گاه به‌صورت به نظم در آوردن کلامی از مولای متقیان(ع) بوده است. چنانچه در تحقیق‌هایی که انجام شده بسیاری از احادیث و روایات مربوط به امام علی(ع) در ادبیات ما به‌صورت شعر عرضه شده و به این دلیل است که ادبیات فارسی را یکی از جلوه‌های مقدس ادبیات جهان برشمرده‌اند.
حضرت علی(ع) در دوره خودشان علاقه و ذوقشان نسبت به کدام شاعر بود و شعر کدام شاعر را می‌پسندیدند؟
بنابر آنچه به ما رسیده است، امام علی(ع) از فصیح‌ترین و بلیغ‌ترین مردمان روزگار خود بوده است و به شعر و ادبیات نیز عنایت داشته‌اند. در روایتی آمده است که از حضرت می‌پرسند بهترین شاعر عرب کیست. ایشان پاسخ می‌دهند: «امرؤ القیس». می‌گویند او که پادشاه گمراهان است! امام علی(ع) می‌فرمایند: «اما شعرش در مرتبه بالایی قرار دارد.» و این نکته بیانگر این واقعیت است که آن حضرت به ادبیات عصر خود کاملا احاطه داشتند و در نقد و سنجش نیز طریق عدالت و انصاف را رعایت می‌کردند.
خودتان چه شعرها و آثاری درباره حضرت علی(ع) سروده‌اید؟ دست‌کم به سرامدان آنها اشاره‌ای گذرا کنید و در کدام مجموعه‌هایتان می‌توان آنها را دنبال کرد؟
مجموعه شعر مستقلی دارم که شخصا درباره امام علی(ع) است، با عنوان «زلال بیکران». در این کتاب، سروده‌هایی در قالب‌های غزل، مثنوی، رباعی، دوبیتی و نوسروده‌ها در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند. شعرهای این مجموعه طی سال‌های متمادی به مناسبت‌های گوناگون سروده شده و چند سال پیش این توفیق را یافتم که این مجموعه را منتشر کنم.
حضرت علی(ع) از نگاه شما چه ویژگی‌ای دارد که بیشتر از دیگر معصومان محبوب ایرانی‌ها هستند؟
در کنار خصایل و ویژگی‌های ممتاز حضرت امیر(ع) نگاه ایشان به انسان و تلاش برای برقراری عدالت در جامعه و مبارزه با فقر و تبعیض یکی از مشخصه‌هایی است که موجب شده تا نه‌تنها شاعران، بلکه دیگر پدیدآورندگان هر نوع ادبیات نسبت به شخصیت ایشان احساس احترام و ارادت ویژه‌ای داشته باشند؛ به‌گونه‌ای که در فرازهای بسیاری ما شاهد این عدالت و انسان‌دوستی هستیم. فرمان ایشان به مالک اشتر یا خطبه‌هایی که از ایشان به یادگار مانده، هر یک بیانگر دیدگاه ایشان نسبت به برقراری قسط و عدالت و فراهم آوردن جهانی برای زندگی مطلوب‌تر است.
غلامحسین ابراهیمی‌دینانی، استاد فلسفه در یکی از رساله‌هایشان به شکل کوتاهی اشاره می‌کنند که «فتوت» ویژگی و سجیه منحصر‌به‌فرد امام علی(ع) است. دینانی می‌گوید: وقتی شخصی هم آرمان قدسی داشته باشد و هم قهرمانی و به تعبیری هم بخواهد قهرمان و پهلوان باشد و هم معنویت و علم را دنبال کند، مجموعه رفتاری از او بروز می‌یابد که همان «فتوت» و جوانمردی است. دینانی می‌گوید ایرانیان با این سجیه سر و کار داشتند و وقتی حضرت علی(ع) از خلال دین مبین اسلام به دنیای ایرانیان ورود دارد، ایرانیان از همه بیشتر او را مورد احترام قرار می‌دهند؛ چون ایرانیان به تعبیری به لحاظ تاریخی شیفته این خصیصه بوده‌اند. نظرتان درباره این سخن دینانی چیست که از همین خلال ایرانیان حتی امروز هم حضرت علی(ع) را الگوی کامل می‌دانند؟
جناب دکتر دینانی دیدگاه ارزنده‌ای دارد. در این خصوص ایشان دارای پیشینه تاریخی مستند و مستدل بوده و بارز است که یقینا چنین سخنی درباره امام علی(ع) صادق است. به قول معروف «آفتاب آمد دلیل آفتاب/ ار دلیلت باید از وی رو متاب». در آن شعر مولانا که اشاره به نبرد حضرت امیر با «عمربن عبدود» در جنگ خندق دارد، این ویژگی را در شخصیت امام علی(ع) می‌بینیم که تنها هدفش در میدان مبارزه پیروزی به هر قیمتی و به هر وسیله‌ای نبوده است. این شعر یکی از ماندگارترین و معروف‌ترین شعرهایی است که درباره حضرت امیر(ع) در ادبیات فارسی سروده شده با مطلع «از علی آموز اخلاص عمل/ شیر حق را دان منزه از دغل» که این شعر را بسیاری از ایرانیان حفظ هستند و الگویی است برای قهرمانان، پهلوانان و همه کسانی که دل در گرو معنویات و خصوصیات جوانمردانه دارند.