بازگشتند و ساختند

عمادالدین‌قاسمی‌پناه-روزنامه‌نگار

دولتی را نمی‌توان یافت که تمایل به استفاده از توانمندی‌های متخصصان سفرکرده‌اش نداشته باشد. به‌عنوان نمونه، کشورهایی مثل کره‌جنوبی، چین و مالزی با برنامه‌هایی که طراحی کرده‌اند، سعی می‌کنند این گروه از متخصصان را جذب کنند. معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری ایران هم در قالب طرح connect از سال 1397تلاش کرده تا با متخصصان حوزه‌های مختلف ارتباط برقرار کند. نتیجه این ارتباط، ثبت‌نام حدود 8هزار ایرانی متخصص در «سامانه همکاری با متخصصان و کارآفرینان ایرانی خارج از کشور» بوده است. از این تعداد، تاکنون 6500مورد منتج به همکاری موفق شده و آنگونه که این سامانه نشان می‌دهد، 285شرکت از سوی آنها در ایران تاسیس شده است. با این حال، گاهی این سؤال پیش می‌آید که این افراد با چه انگیزه‌ای به کشور بازگشته‌اند یا برای همکاری‌های علمی و تخصصی تشویق شده‌اند.
علی حسینی، معاون دفتر توسعه روابط علمی و سرمایه انسانی معاونت علمی و فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری در گفت‌وگو با همشهری مهم‌ترین دلایل بازگشت یا همکاری را تعلقات خانوادگی و حس تأثیرگذاری در جامعه می‌داند. هرچند، در قالب طرح کانکت، مشوق‌هایی ازجمله عضویت در هیأت علمی دانشگاه‌ها، سربازی تخصصی، حمایت از تاسیس شرکت و موارد دیگر برای این گروه درنظر گرفته شده است. حسینی همچنین بر این موضوع تأکید می‌کند که کلمه «بازگشت» برای این طرح، مفهوم اصلی آن را منتقل نمی‌کند و از رسانه‌ها و متخصصان می‌خواهد که از ادبیات مناسب‌تری برای این طرح استفاده شود؛ چراکه ممکن است یک متخصص در ایران زندگی نکند، اما در قالب پروژه، سخنرانی یا کارگاه به اکوسیستم علمی و فناوری کشور غنا می‌بخشد. حتی ممکن است یک متخصص برای خدمت به وطن، در رفت‌وآمد بین ایران و محل زندگی‌اش باشد؛ مانند استادان مدعو.
 
کار چگونه آغاز شد؟
علی حسینی، معاون دفتر توسعه روابط علمی و سرمایه انسانی معاونت علمی و فناوری با اشاره به اینکه همیشه در دولت‌ها موضوع ایرانیان خارج از کشور قابل توجه بوده، می‌گوید: «همیشه به این موضوع به‌عنوان یک فرصت نگاه می‌شده، اما تمرکز اصلی بر جذب سرمایه‌های این گروه بوده است.»
حسینی سابقه برنامه همکاری با متخصصان ایرانی خارج از کشور را مربوط به سال 1394می‌داند که مکانیسمی برای استفاده از ظرفیت علمی و تخصصی ایرانیان خارج از کشور در بنیاد ملی نخبگان طراحی شد.
به‌گفته او، فلسفه آن هم در مرحله اول برقراری ارتباط بین افراد تحصیلکرده در دانشگاه‌های برتر دنیا، بنیانگذاران و شاغلان در شرکت‌های «های‌تک» موفق دنیا با نهادهای علمی و فناوری کشور بود.
حسینی در ادامه می‌گوید: در کنار این ارتباط هم قصد داشتیم، پروژه‌هایی را در قالب انتقال دانش، تجارب و تخصص تعریف کنیم و در بهترین حالت فارغ التحصیلان دانشگاه‌های برتر دنیا را جذب کنیم.
 
بررسی چالش‌های برنامه
معاون دفتر توسعه روابط علمی و سرمایه انسانی معاونت علمی و فناوری به طراحی یک پرسشنامه در سال 94به وسیله تعدادی از فارغ‌التحصیلان دانشگاه شریف که در آن زمان در دانشگاه‌هایی چون استنفورد و برکلی تحصیل می‌کردند یا فارغ‌التحصیل شده بودند، اشاره می‌کند.
 حسینی می‌گوید که این پرسشنامه به درخواست ما تدوین شد و حدود 4500نفر به آن پاسخ دادند.به‌گفته او، هدف این پرسشنامه بررسی انگیزه‌ها، چالش‌ها و موانع موجود بود که برای طراحی پلتفرم کانکت بسیار مفید واقع شد.
 
مطالعه تجربه سایر کشورها
معاون دفتر توسعه روابط علمی و سرمایه انسانی معاونت علمی و فناوری با اشاره به اینکه موضوع مهاجرت متخصصان همیشه مطرح بوده، تأکید می‌کند که ما نمی‌خواستیم ارتباط آنها با کشور قطع شود و هدفمان این بود که چنین ظرفیت قابل توجهی از دست نرود؛ به همین‌خاطر، حسینی به مطالعه تجربه‌های کشورهای دیگر در این زمینه اشاره می‌کند و می‌گوید: «به‌عنوان مثال، هند در حوزه آی‌تی برنامه‌هایی را از سال 1990اجرا کرد و توانست به قطب‌آی تی دنیا تبدیل شود.»
او همچنین از بررسی برنامهOne Hundred Talents Programچین یا برنامه‌های کشورهایی چون کره و مالزی خبر می‌دهد تا تجارب آنها هم مطالعه شود.
حسینی با اشاره به اینکه ما طبعا نمی‌توانستیم از برنامه‌های کشورهای دیگر کپی‌برداری کنیم اما وی بررسی این مدل‌ها را قابل توجه و جالب می‌داند.
به‌گفته او:«درنهایت ما برنامه کانکت را راه‌اندازی کردیم و قرار شد که از ظرفیت بچه‌های خارج از کشور برای اجرا و معرفی برنامه کمک بگیریم، چراکه به دلایلی نمی‌خواستیم خودمان به‌طور مستقیم، به‌عنوان یک نهاد دولتی، آن را تبلیغ کنیم.
 
مدل‌های برنامه
معاون دفتر توسعه روابط علمی و سرمایه انسانی معاونت علمی و فناوری درباره طراحی مدل‌های مختلف در این برنامه به مواردی چون سخنرانی، مشاوره، فعالیت در شرکت‌های دانش بنیان، پُست‌داک در دانشگاه‌ها یا عضو هیأت علمی‌شدن، استاد مدعو و سربازی تخصصی اشاره می‌کند و هدف اصلی آن را هم «ارتباط» عنوان می‌کند.
حسینی با اشاره به این موضوع که شاید اقامت بعضی از ایرانی‌ها در خارج از کشور مفیدتر هم خواهد بود، توضیح می‌دهد: «اکنون موضوع مهاجرت مرز چندانی نمی‌شناسد. یعنی ممکن است که یک نفر داخل کشور باشد، اما پروژه خارجی انجام دهد یا مقالاتی بنویسد که به کار کشور نیاید.
کسی هم ممکن است یک آزمایشگاه در خارج از کشور داشته باشد اما بتواند به کشورش هم کمک کند.»
او همچنین عنوان می‌کند؛ «ما سعی کردیم که یک مدل رفتاری قابل‌قبولی هم برای خود طراحی کنیم. ما یک تیم کوچک 5نفره هستیم و به‌عنوان مثال اگر کسی ایمیل می‌زند، سعی می‌کنیم در دسترس باشیم و همان روز جواب ایمیل را بدهیم. همچنین تلاش می‌کنیم شفاف باشیم و ظرفیت‌های موجود را معرفی کنیم.»
 
تأثیر عملکرد «کانکت»
معاون دفتر توسعه روابط علمی و سرمایه انسانی معاونت علمی و فناوری درباره عملکرد پلتفرم کانکت می‌گوید: «شاید کسانی که به ایران بازگشتند یا با نهادهای علمی و تخصصی همکاری می‌کنند، صرفا به‌خاطر پلتفرم کانکت نبوده و بخشی از آن به‌خاطر وطن دوستی و تعلقات خانوادگی و عاطفی باشد.»
حسینی با این حال معتقد است که کانکت ریسک بازگشت یا همکاری را کم کرده است و در توضیح این موضوع می‌گوید: «به‌عنوان مثال، فردی در خارج از کشور است و تعدادی پیشنهاد دارد، ما هم سعی کردیم به او بگوییم در ایران هم فرصت کار وجود دارد و مثلا در پژوهشگاه رویان، ستاد نانوتکنولوژی یا گروه هوش مصنوعی دانشگاه شریف هم پیشنهاد کاری وجود دارد.»
به‌گفته او «حدود 8هزار نفر طی این 4سال تاکنون اپلای کرده‌اند که تعدادی در داخل و بقیه در خارج از کشورند، اما به ایران رفت‌وآمد دارند».
حسینی می‌گوید: «نمی دانم چه نمره‌ای به این کار می‌شود داد، اما ما همه تلاشمان را کردیم. شاید نتوانسته باشیم امکاناتی که کشورهایی مانند چین به متخصصان چینی خارج‌نشین می‌دهد را فراهم کنیم، اما ما چیز دیگری به نام روحیه ایرانی داریم که به‌خاطر آن، عده‌ای یا به ایران علاقه‌مندند یا به خانواده‌شان به‌عبارت دیگر، ما سعی کردیم کسانی که با این روحیه به ایران می‌آیند، علاوه بر برقراری ارتباط با آنها، حمایت معنوی و مادی هم به عمل آوریم.»



مکث
دلایل همکاری و بازگشت نخبگان

شاید بتوان برای همکاری یا بازگشت متخصصان ایرانی خارج از کشور دلایلی را برشمرد. با این حال، معاون دفتر توسعه روابط علمی و سرمایه انسانی معاونت علمی و فناوری معتقد است، بهترین کسانی که می‌توانند دلایل بازگشت خود را بگویند، همین افرادی هستند که طی این مدت به کشور بازگشته‌اند.
حسینی با اشاره به اینکه همه این دلایل می‌تواند درست باشد، اما مهم‌ترین آنها را اول «خانواده» و سپس «حس تأثیرگذاری» می‌داند.
به‌گفته او «مثلا فردی در دانشگاه برکلی و در فضای رقابتی آنجا تحصیل یا یک شرکت تاسیس کرده یا در یک شرکت بزرگ مشغول به‌کار است. اما اگر همین فرد به ایران برگردد و همان کار را در کشور راه‌اندازی کند، تأثیرگذاری بیشتری خواهد داشت».
حسینی با اشاره به اینکه ما از عنوان نخبه در این برنامه استفاده نکردیم، می‌گوید: «با این حال، اگر نخبگی را بخواهیم تعریف کنیم؛ نخبه کسی است که احساس می‌کند در اکوسیستمی که فعالیت می‌کند تأثیرگذار است.»
او از نمونه‌هایی هم نام می‌برد: «در حوزه خدمات می‌توان به تپسی و استادکار اشاره کرد که هم منافع مالی خوبی برای خود داشتند و هم تأثیر قابل توجهی در جامعه به جا گذاشته‌اند. در حوزه فناوری هم می‌توان به فعالیت دکتر وحید خدامی در بایوتکنولوژی یا خانم نبیان در معماری اشاره کرد».