۱۱ اسفند ۸۰ سال قبل در شهر تهران تیفوس جولان می‌داد
سونامی مرگ در پایتخت
بهاره خسروی-روزنامه‌نگار
دولـت وقـت به‌طـور رسـمی در ١١اسفند‌ماه سال ١٣٢١ شمسی، شیوع بیماری همه‌گیر تیفوس را اعلام کرد. بیماری تیفوس، یکی از نتایج مخرب جنگ جهانی دوم برای ایرانیان بود که به سبب حضور اسرای لهستانی در ایران و لباس‌های آلوده به شپش آنها در کشور شیوع یافت.
کانون اصلی تیفوس، پادگان عشرت‌آباد به‌دلیل کمبود بودجه ارتش و نبود بهداشت عمومی میان سربازان بود اما لباس‌های آلوده به شپش سربازان لهستانی که با قیمت ارزان به ایرانیان فقیر فروخته می‌شد هم این بیماری را شدت داده بود.
براساس آمارهای رسمی، روزانه در تهران، هزار نفر بر اثر تیفوس به کام مرگ می‌رفتند. وزارت بهداری ٣ بیمارستان و یک زایشگاه را در تهران برای درمان بیماران تیفوسی اختصاص داد و همچنین برای خدمت‌رسانی بهتر و تامین امکانات بیشتر، دولت تصمیم به ساخت یک بیمارستان ۵٠٠ تختخوابی برای بیماران تیفوسی گرفت. برای حل این بحران، وزارت دارایی بخشی از عمارت این وزارتخانه را برای ساخت بیمارستان جدید در اختیار وزارت بهداری قرار داد و برای خرید ١٠٠ تختخواب ٢ میلیون ریال کمک کرد. همچنین ساختمان زایشگاه «بنگاه حمایت از مادران» به یکی از ساختمان‌های سلطنتی منتقل شد و ساختمان زایشگاه به بیماران تیفوسی اختصاص پیدا کرد. بهار سال1322بود که وزیر بهداری وقت امان‌الله‌اردلان، برای پاسخگویی به نمایندگان مجلس شورای ملی احضار شد. در این جلسه دکتر ملک‌زاده از وزیر بهداری خواست تا فکری به حال گرسنگی و ضعف مردم به‌ویژه افراد فقیر کند. امان‌الله‌خان در این جلسه با ارائه گزارش‌هایی از اقدامات انجام‌شده از سوی وزارت بهداری برای جلوگیری از گسترش و مقابله با سرایت تیفوس، از خرید یک‌میلیون واکسن تیفوس خبر داد و گفت: «ما اکنون در بیمارستان شفا، نجات و رازی به‌طور تقریبی ٣٠٠ تختخواب داریم که بیمارهای تیفوسی را می‌پذیریم ولی آنچه مشهود است بیماری زیادتر از این است و متأسفانه محلی برای نگهداری آنها نیست.»
نخستین بانک کشور در قلب پایتخت
ابوذر چهل امیرانی-روزنامه‌نگار
نخستین بانک کشور ۱۱بهمن سال۱۲۶۷ شمسی با صدور امتیازنامه‌ای از سوی ناصرالدین‌شاه قاجار و با فرمان سلطنتی ملکه بریتانیا به بارون جولیوس دو رویتر بانکدار یهودی- انگلیسی با مشارکت حاجی سیدعلی‌اکبر تاجر شیرازی راه‌اندازی شد. تا دوره قاجار، صرافان وظیفه انتقال وجه را برعهده داشتند و محل فعالیت آنها بین مردم به تجارتخانه معروف بود. تجارتخانه برادران تومانیانس، تجارتخانه جمشیدیان، تجارتخانه جهانیان و شرکت اتحادیه، ازجمله آنها بودند تا اینکه نخستین بانک کشور راه‌اندازی شد که تصویر آن را در همین دوره مشاهده می‌کنید. «بانک جدید شرق» که در شمال‌شرقی میدان توپخانه سابق قرار داشت، ایده‌های بانکداری اروپایی را به کشور وارد کرد و دست به چاپ اسکناس زد. البته اسکناس‌ها شبیه قبض‌هایی بود که به‌صورت حواله خزانه‌داری به مشتری‌ها داده می‌شد. اوایل مردم که در خریدهای خود از سکه استفاده می‌کردند، اعتماد زیادی به پول کاغذی نداشتند و همین موضوع سبب شد جوزف ربینو، نخستین مدیر بانک شاهنشاهی ایران، دستور داد برای گسترش استفاده از اسکناس، این حواله‌ها در زمان واگذاری مشتری‌ها به بانک قابل تبدیل به سکه نقره باشد. این حواله‌ها فقط برای خریدهای کوچک و روزانه افراد مورد استفاده قرار می‌گرفت و ارزش آن ۵قران بود. پس از راه‌اندازی بانک شاهنشاهی که آن هم از سوی انگلیسی‌ها انجام شد، بانک جدید شرق تعطیل و بانک شاهی جایگزین آن شد. تمامی فعالیت‌های این بانک هم پس از پیروزی انقلاب اسلامی به موجب لایحه ملی‌شدن بانک‌ها، به بانک تجارت واگذار شد.
میدان عکس یادگاری تهرانی‌ها
پریسا نوری-روزنامه‌نگار
در ابتدای دهه20 میدانی در شرق تهران ساخته و نام فوزیه همسر اول محمدرضا شاه بر آن گذاشته شد. هیچ اطلاع دقیقی از طراح و معمار این میدان در دست نیست اما میدان به زیبایی طراحی شده بود و با آبنمایی در میانه که دور تا دورش با حوض و فواره و چمن آراسته بود، چشم‌نوازی می‌کرد. یک دهه بعد از ساخت میدان فوزیه، 4مجسمه اسب نیز در میانه میدان قرار گرفت و به محلی برای بازی بچه‌ها و عکس یادگاری‌گرفتن تهرانی‌ها تبدیل شد. این اسب‌ها آنقدر برای تهرانی‌ها به‌ویژه شرق‌نشینان تازگی داشت که تا مدت‌ها به این میدان، میدان چهاراسب می‌گفتند.
درست در همان سال‌ها که میدان فوزیه با سینماهای اطرافش به تفرجگاهی برای ساکنان شرق پایتخت تبدیل شده بود و تهرانی‌ها را به این تکه از شهر می‌کشاند، فوزیه، دختر شاهزاده مصری، از شاه پهلوی جدا شد و به همین دلیل خیلی زود میدان به نام دختر شاه، شهناز نامگذاری شد. در اواخر دهه40 که مسجد امام‌حسین(ع) در ضلع شمال غربی و بیمارستان جورجانی در ضلع شرقی میدان شهناز ساخته شد، یکباره شمار مراجعه‌کنندگان به این تکه از شهر افزایش یافت و فضای میدان برای تردد وسایل نقلیه کافی نبود. به همین دلیل مجسمه اسب‌ها از میدان برداشته شد و طرح ساخت زیرگذر در این میدان به اجرا درآمد. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی هم نام میدان به امام حسین(ع) تغییر کرد.
تیمچه؛ هدیه دندان‌گیر شاه به قاتل امیرکبیر
نصیبه سجادی-روزنامه‌نگار
زیبایی تیمچه‌های ایرانی (حیاطی که دورتادور آن مغازه است) به حدی است که امکان ندارد گردشگری به ایران بیاید و سری به بازار تهران و تیمچه‌اش نزند. ساخت هر یک از تیمچه‌ها ماجرای خاص خودش را دارد اما تیمچه حاجب‌الدوله با داستان تلخی گره خورده است.
وقتی میرزا تقی‌خان امیرکبیر همراه ناصرالدین میرزای ولیعهد برای تاجگذاری به تهران می‌آمد، میرزاتقی‌خان برای تأمین هزینه سفر ولیعهد از محمدمهدی ملک‌التجار مبلغی پول قرض گرفت.
بعد از به سلطنت‌رسیدن ناصرالدین‌شاه، امیرکبیر در عوض پول قرضی، دستور ساخت بازارچه امیر را به ملک‌التجار داد و او در حدود ۸۰ماه بازارچه و کاروانسرایی ساخت تا کالاهای ایرانی و تولیدات داخلی در آن به فروش برسد.
بازار و کاروانسرای امیر خیلی زود شهرت پیدا کرد و جهانگردان در خاطرات خود بارها از این بازار، اهمیت و زیبایی آن نوشته‌اند. این کاروانسرا یکی از دیدنی‌های شهر تهران در دوره قاجار بود. با کشته‌شدن امیرکبیر و به قدرت‌رسیدن میرزاآقاخان نوری، تلاش برای کم‌رنگ‌کردن نام امیرکبیر در بازار تهران آغاز شد و صدراعظم جدید، دستور ساخت سرا و تیمچه‌هایی را در گوشه و کنار در محدوده بازار داد. یکی کنار بازار خندق به نام تیمچه صدراعظم و تیمچه‌ای هم در راسته بازار‌کفاش‌ها که اجازه ساختش به علی حاجب‌الدوله مقدم مراغه‌ای (فراشباشی ناصرالدین‌شاه) قاتل امیرکبیر داده شد؛ تیمچه‌ای با معماری چشم‌نواز و بسیار زیبا. ارنست ارسل، جهانگرد بلژیکی در کتاب خاطراتش آورده است: «کاروانسرای حاجب‌الدوله، جذاب‌ترین تیمچه زمان قاجار، هدیه‌ای دندان‌گیر بود که ناصرالدین‌شاه به قاتل امیرکبیر داد.»
