جنگ تیگرای؛ خون‌بارترین جنگ قرن21

بهاره محبی- روزنامه‌نگار

جنگ داخلی در اتیوپی حدود 600هزار غیرنظامی را به کام مرگ کشانده است؛ رقمی تکان‌دهنده برای درگیری‌ای که تنها 2 سال از عمر آن می‌گذرد و محدود به منطقه‌ای خاص (منطقه تیگرای) بوده است. این آمار در شرایطی از سوی اتحادیه اروپا و سازمان‌های بین‌المللی در غیاب آمارهای رسمی اعلام شده که دولت اتیوپی عامدانه تلاش دارد تا هرگونه اطلاعات مربوط به قربانیان و شرایط غیرقابل تحمل زندگی در تیگرای را از جامعه جهانی مخفی کند. «یان نیسن» استاد بازنشسته دانشگاه گنت در بلژیک، نخستین کسی است که با اشاره به آمار قربانیان جنگ در تیگرای اعلام کرده که دولت اتیوپی از گرسنگی به‌عنوان سلاح جنگی علیه ساکنان منطقه استفاده می‌کند.
آبی احمد، نخست‌وزیر اتیوپی در سال 2019 به‌دلیل پایان بخشیدن جنگ 20ساله مرزی اتیوپی و اریتره بدون اینکه به غیرنظامی‌ها آسیبی وارد شود، جایزه صلح نوبل را از آن خود کرد، اما طی 2سال گذشته، خود به جنگی دامن زده که حاصل آن چیزی جز مرگ و آوارگی مردم بی‌دفاع نبوده است.
آبی احمد خود زمانی بخشی از دولت وابسته به «جبهه آزادیبخش خلق تیگرای بود» که به‌مدت 30سال در اتیوپی حکومت می‌کرد. اما از سال 2018 که اعتراضات ضد‌دولتی، آبی احمد را به قدرت رساند، او بر مهار نفوذ نیروهای تیگرای در اتیوپی متمرکز شد و همین مسئله نیروهای تیگرای را به مخالفان مسلح دولت تبدیل کرد. نیروهای تیگرای از اواخر سال 2020 تلاش کردند تا از مسیر انتخابات پارلمانی آبی احمد را شکست دهند اما انتخابات به بهانه همه‌گیری کرونا به تأخیر افتاد و کمی بعد مجلس اتیوپی بودجه منطقه تیگرای را کاهش داد. از آن زمان به بعد، ‌درگیری‌های نظامی میان دولت مرکزی و نیروهای تیگرای آغاز شد. ارتش اتیوپی در نیمه اول سال 2021 شکست سنگینی را متحمل شد؛ هزاران نفر از سربازان ارتش به‌دست نیروهای تیگرای اسیر شدند و ارتش مجبور به عقب‌نشینی از این منطقه شد. در ماه‌های پایانی سال 2021 نیروهای تیگرای به پیشروی خود تا نزدیکی آدیس‌آبابا، پایتخت ادامه دادند. دولت آبی احمد اما به کمک پهپادهایی که آنها را از امارات و ترکیه تامین کرده بود، توانست ورق را برگرداند و شکست سنگینی به نیروهای تیگرای تحمیل کند. ارتش سپس وارد منطقه تیگرای شد و پس از کشته شدن تعداد زیادی از نیروهای نظامی این منطقه، کنترل آن را به‌دست گرفت.
سرانجام در نوامبر 2022 (آبان‌ماه 1401) دو طرف با اعلام آتش‌بس موافقت کردند. «اولوسگون اوباسانجو» رئیس‌جمهور سابق نیجریه و نماینده عالی اتحادیه اروپا در شاخ آفریقا، که برای میانجیگری توافق آتش‌بس فراخوانده شده بود در مصاحبه‌ای با روزنامه ‌فایننشال‌تایمز اعلام کرده است که فارغ از تلفات نظامیان، درگیری‌های تیگرای جان 600هزار غیرنظامی را گرفته است.

تیگرای در صدر جنگ‌های قرن حاضر
تعیین دقیق شمار کشته‌های ناشی از جنگ دشوار است چراکه هر دو طرف تمایل دارند که یا در این‌باره اغراق کنند و یا تلفات ناشی از درگیری را کم‌اهمیت جلوه دهند. با این حال روزنامه اسپانیایی زبان ‌ال‌پائیس نوشته که حتی با درنظر گرفتن تخمینی بودن آمارها، می‌توان گفت که جنگ داخلی اتیوپی خون‌بارترین جنگ قرن بیست‌ویکم بوده است. برای مثال، در سوریه دفتر حقوق بشر سازمان ملل مدعی است که جنگ یک دهه‌ای این کشور (2021-2011) حدود 307هزار تلفات داشته است. در یمن نیز سازمان ملل متحد پس از 6سال درگیری شمار قربانیان را در پایان سال 2021، چیزی حدود 377هزار نفر اعلام کرده است. براساس گزارش سازمان ملل، جنگ اوکراین نیز که 24فوریه 2022(پنجم اسفندماه 1400) آغاز شد تاکنون 7هزار قربانی غیرنظامی داشته است. البته منابع نظامی آمریکایی مدعی هستند که حدود 200هزار سرباز اوکراینی و روسیه‌ای نیز تاکنون در این درگیری کشته شده‌اند.
نیسن، استاد دانشگاه گنت بلژیک، که تیمش شمار قربانیان جنگ داخلی اتیوپی را بدون تلفات نظامیان دو طرف، چیزی بین 300تا 600هزار نفر اعلام می‌کند، به ال‌پائیس می‌گوید: «آمار کشته‌شدگان در تیگرای به قدری ترسناک است که ما حتی در انتشار آنها تردید داشتیم. به این آمار باید شمار نظامیان کشته شده از هر دو‌طرف را اضافه کنید که حدود 100تا 200هزار نفر است.»
تحقیقات نیسن درباره شمار کشته‌شدگان جنگ 3طبقه‌بندی دارد: کشته‌شدگان ناشی از بمباران‌ها و قتل‌عام‌ها که در مجموع 10درصد از شمار قربانیان را تشکیل می‌دهد؛ کسانی که به‎دلیل نبود تجهیزات پزشکی ازجمله به‌دلیل تعطیلی مراکز درمانی یا کمبود تخت‌های بیمارستانی جان خود را از دست داده‌اند که نزدیک به 30درصد از آمار قربانیان را تشکیل می‌دهد؛ و کسانی که روزانه بر اثر گرسنگی مرده‌اند که تقریبا 60درصد از موارد مرگ‌ومیر در تیگرای را تشکیل می‌دهند. به‌گفته نیسن، روزانه 600نفر به‌دلیل دسترسی نداشتن به مواد غذایی در تیگرای می‌میرند.

تیر خلاص محاصره
در طول2 سال جنگ، صنعت کشاورزی منطقه تیگرای که در زمان صلح به مرحله خودکفایی رسیده بود، تقریبا در آستانه نابودی قرار گرفت. اما آنچه تیر خلاص را به وضعیت امنیت غذایی منطقه زد، محاصره این منطقه توسط نیروهای دولتی اتیوپی بود.
به همین دلیل بود که تنها 6ماه پس از آغاز جنگ، رتبه امنیت غذایی 5.5میلیون ساکن منطقه تیگرای را در وضعیت اضطراری قرار گرفت. نهادهای بین‌المللی اعلام کردند که 350هزار نفر در این منطقه در آستانه قحطی و مرگ قرار دارند. نیسن در این‌باره می‌گوید: «طبق محاسبات ما در آن زمان روزانه بین 437تا 914نفر در منطقه تیگرای به‌خاطر گرسنگی جان خود را از دست می‌دادند.»
کمبود دارو ناشی از محاصره نیز یکی دیگر از عوامل نرخ بالای مرگ‌ومیر در تیگرای بوده است. در 2 سال گذشته، انسولین، آنتی‌بیوتیک، واکسن و حتی گاز و ضدعفونی‌کننده‌ها در تیگرای تمام‌شده بود. نرخ مرگ‌ومیر اتیوپی در سال 1990 میلادی 18نفر به ازای هر 1000نفر بوده است؛ رقمی که در 30سال گذشته به 6نفر به ازای هر 1000نفر کاهش یافته بود اما در طول جنگ به همان رقم 30سال گذشته بازگشت. ال‌پائیس می‌نویسد: «برخی معتقدند محاصره تیگرای می‌تواند نسل‌کشی باشد. هم‌اکنون جنگ خاموش شده و آتش‌بس برقرار شده اما هنوز بخش‌هایی از تیگرای محاصره است و بخش زیادی از جمعیت 2میلیونی آواره در این منطقه نمی‌توانند به خانه‌هایشان بازگردند.»

تحلیل
جنگ در اتیوپی ادامه دارد

تام گاردنر ، خبرنگار روزنامه گاردین مستقر در اتیوپی: صلحی شکننده در اتیوپی برقرار شده اما چشم‌انداز بازگشت ده‌ها هزار آواره‌ای که از منطقه تیگرای به سودان گریخته‌اند، همچنان تیره و تار است. گروه‌های حقوق بشر نوع برخورد با ساکنان تیگرای ازجمله خشونت عریان و سلب مالکیت آنان را پاکسازی قومی خوانده‌اند. آوارگان اتیوپیایی که اغلب آنان اهل تیگرای هستند، به‌شدت از تکرار وقایع گذشته نگرانند و برای بازگشت به خانه‌هایشان نیازمند حمایت جامعه جهانی هستند اما واقعیت این است که هیچ چشم‌اندازی برای دریافت چنین حمایتی ندارند. در توافق صلح میان دولت و جبهه آزادی‌بخش خلق تیگرای آمده که سرنوشت مناطق مورد مناقشه باید از طریق قانونی حل و فصل شود که احتمالا به این معناست که روزی درباره آن همه‌پرسی برگزار خواهد شد. اما زمان مشخصی برای آن تعیین نشده است. در این میان آنچه بر هراس آواره‌های اتیوپی از بازگشت افزوده، حضور نیروهای اریتره‌ای در تیگرای است که با وجود پایان جنگ، همچنان مشغول غارت و کشتار هستند. صلح روی کاغذ امضا شده اما برای مردم تیگرای هنوز صلحی در کار نیست.