بازگشایی درهای گنجینه جواهرات

محمد باریکانی-دبیر گروه زیست‌بوم

آثار موجود در موزه جواهرات ملی ایران پشتوانه پول ملی ایران است و اکنون به موجب اطلاعیه بانک مرکزی اندکی پس از حواشی ایجاد شده درخصوص تاج پهلوی، موزه ملی جواهرات ایران پس از مدتی تعطیلی قرار است از امروز به روی مردم بازگشایی شود. روزنامه همشهری به همین بهانه تنها نگاهی به 6 اثرشاخص  از هزاران اثر گرانبهای موجود در موزه جواهرات ملی ایران انداخته است. گنجینه‌ای که تاکنون هیچ‌یک از متخصصان و کارشناسان داخلی و جهانی قادر به قیمت‌گذاری بر آنها نبوده‌اند.

دریای نور بر الماس 182قیراطی

در بین جواهرات سلطنتی ایران الماس دریای نور به وزن 182قیراط، مقام اول را دارد. این جواهر که زوج الماس کوه نور است یکی از قدیمی‌ترین جواهرات شناخته شده جهان است. الماس کوه نور پس از مرگ نادرشاه افشار توسط احمد درانی به افغانستان برده شد. بعد از احمدشاه به شاه شجاع منتقل شد و پس از شکست شاه شجاع از سردار هندی ملقب به شیر پنجاب، این الماس به تصرف سردار هندی درآمد. بعدها به‌دست کمپانی هند شرقی افتاد، به ملکه ویکتوریا هدیه شد و بر تاج ملکه الیزابت نصب شد. الماس دریای نور پس از قتل نادرشاه به نوه او شاهرخ میرزا رسید. سپس به امیر اعلم‌خان و بعد از آن به‌دست محمدحسن خان قاجار رسید و بعد هم لطفعلی‌خان زند آن‌را تصاحب کرد. پس از قتل لطفعلی‌خان به‌دست محمدخان قاجار، الماس دریای نور جزو خزائن قاجار شد. ناصرالدین شاه قاجار این الماس را یکی از گوهرهای تاج کورش پادشاه هخامنشی ایران می‌دانست و علاقه ویژه‌ای به آن داشت. گاهی دریای نور را به کلاه و گاه به سینه خود نصب می‌کرد. او برای نگهداری از دریای نور نیز تولیتی مخصوص قرار داده بود و این افتخار مهم را به اعیان و بزرگان کشور محول می‌کرد. دریای نور بعدها وارد موزه دولتی شد و در سال 1326هجری قمری هنگامی که محمدعلی میرزا به دلیل  شکست مشروطه‌خواهان به سفارت روس پناهنده شد، این الماس را همراه با برخی جواهرات دیگر با خود به آنجا برد و اعلام کرد که از اموال شخصی‌اش است. چیزی نمانده بود که دریای نور این گوهر گرانبها از ایران بیرون برود که مشروطه‌خواهان حاضر در سفارت روسیه الماس را شناختند و این گوهر را با مقداری گوهر دیگر از محمدعلی میرزا پس گرفتند و به موزه خزانه سلطنتی بازگرداندند. دریای نور حالا هم زینت اصلی موزه جواهرات ملی ایران است..

تاج حاشیه‌ساز رضاخان    

تاج پهلوی ساخته شده از طلا و نقره و مرصع به الماس‌های برلیان بسیار عالی و تخمه‌های درشت زمرد و یاقوت کبود و مروارید است. کلاه تاج از مخمل قرمز است و در قبه آن یک تخمه زمرد نشانده شده است. تاج پهلوی در 4 طرف دارای 4 کنگره پله پله به شکل تاج‌های شاهنشاهان ساسانی است که در وسط و زیر کنگره پیشین آن خورشید زرین با شعاع‌های الماس نشان و یک تخمه الماس زرد درشت نصب شده است. تعداد گوهرهای موجود بر این تاج شامل 3380قطعه الماس به وزن 1144قیراط، 5قطعه زمرد به وزن 199قیراط و 2آنه، 2قطعه یاقوت کبود به وزن 19قیراط و 368حبه مروارید غلطان است. وزن تاج از زر و گوهر و مخمل روی هم 444مثقال حدود 2 کیلو و 80 گرم است. رضاخان پس از جلوس بر تخت سلطنت مایل نبود در تاجگذاری خود از تاج کیانی که مخصوص شاهان قاجار بود استفاده کند و به همین دلیل در سال 1304گروهی از جواهرسازان ایرانی نظیر سراج‌الدین سرگین با گروهی از گوهرشناس‌ها و جواهرسازان منتخب، تاجی ساختند که همان تاج حاشیه‌ساز پهلوی است. سراج‌الدین سرگین از جواهرسازان معروف قفقاز و جواهرساز امیر بخارا بود که از روسیه به ایران مهاجرت کرده بود.

تاج کیانی؛ نخستین تاج پس از دوران ساسانی

تاج کیانی متعلق به فتحعلی‌شاه قاجار مملو از الماس و زمرد و یاقوت است. این تاج در دوران همین شاه ساخته شد و مورد استفاده تمامی سلاطین قاجار بود. تاج کیانی نخستین تاجی است که پس از دوره ساسانی برای فتحعلی‌شاه قاجار ساخته شد. رسم بود که در دوره قاجار شاهان قاجاری نه تاجگذار که جقه‌پوش بودند. اما با ساخت تاج کیانی، شاهان قاجار در تمام تاجگذاری‌ها از آن استفاده می‌کردند.

جقه نادری و ردیف الماس‌ها   

جقه نادری مرصع به الماس و زمرد است که در وسط آن یک تخمه زمرد درشت بسیار اعلای خوشرنگ پشت باز که بالای آن کمی یخدار است نصب شده است. زیر جقه 3 آویز زمرد خوشرنگ آویخته شده است. قسمت بالای جقه 7 شقه است که در دو طرف شقه‌ها نیز 2 ریسه و برگ و محل الماس‌نشان ساخته‌اند و از نوک شقه‌های جقه 2 آویز زمرد بسیار اعلای امرودی آویخته شده است. در بالای تخمه وسط هلال الماس‌نشان و در پایین در دو سو، شبیه درفش و طبل و لوله توپ و سرنیزه بر زه زرین آن نصب شده است. بر پارچه درفش نیز سه ردیف یاقوت و الماس و زمرد کمرنگ نصب شده است. تمام جقه مرصع به الماس‌های فلامک درشت و ریز است. رضاشاه گاهی از این جقه استفاده می‌کرد و وزن جقه اندکی بیش از 33مثقال است. جقه نادری در سده 12هجری قمری برای شاهان قاجار در  ایران ساخته شد.

کمربند زرین ناصرالدین شاه    

کمربند زرین یک تخمه بزرگ زمرد درشت به شکل بیضی نیم‌رو به رنگ روشن یخدار در وسط دارد و وزن آن 175.5قیراط است. دور آن 60قطعه الماس برلیان از 8آنه تا دو آنه و 145قطعه الماس فلامک از یک آنه و نیم و بیشتر نشانده شده است. بند زربافت آن به‌طول 119سانتی‌متر و پهنای آن 4سانتی‌متر است. در دو سر کمربند لوله‌های متعدد برای کوتاه و بلند کردن و دو میلک و دو سگک زرین نصب شده است. این کمربند در زمان ناصرالدین شاه ساخته شد و او از آن در لباس رسمی استفاده می‌کرد. رضاخان نیز در تاجگذاری خود این کمربند را به کمر بست. این کمربند ساخت ایران در نیمه دوم سده 13هجری قمری است.

کره جواهرنشان؛ 34کیلوگرم طلا و 3.6کیلوگرم جواهر  

این کره در سال 1291هجری قمری به فرمان ناصرالدین شاه قاجار از جواهرات پراکنده در خزانه دربار ساخته شد. وزن خالص طلای به‌کار رفته در آن 34کیلوگرم و وزن جواهرات آن 3هزار و 656گرم است. 51هزار و 366قطعه جواهر بر این کره نصب شده است. این کره قرار بود شامل نقشه جغرافیایی زمین باشد اما سازنده این اثر به‌دلیل ناآشنایی با نقشه‌کشی و مهارت داشتن در جواهرسازی نتوانسته است آنطور که باید نقشه زمین را با جواهر بر این کره ترسیم کند. دریاها بر کره با زمرد و خشکی‌ها با یاقوت ترسیم شده‌اند. آسیای جنوب شرقی، ایران و انگلستان بر این کره با الماس و هندوستان با یاقوت روشن و آفریقای مرکزی و جنوبی با یاقوت کبود در این اثر مشخص شده‌اند. خط استوا و سایر خطوط جغرافیایی نیز با رد الماس نشانه‌گذاری شده‌اند. قطر کره 66سانتی‌متر است و بر پایه‌ای که از طلا ساخته شده و با جواهر تزئین شده است قرار گرفته است.