2022؛ سال تغییر ائتلاف‌ها در خاورمیانه

رضا عمویی- روزنامه‌نگار

خاورمیانه در سال 2022 با مجموعه ای از روندها و رویدادهایی روبرو بود که هرکدام از آنها بخشی از تغییرات کلی منطقه در این سال را رقم زدند. در خاورمیانه 2022، تحرکات گروه‌های تروریستی در مقایسه با چند سال قبل از آن، کمتر به نظر می‌رسید.
همزمان، تحت تاثیر جنگ اوکراین و بحران انرژی پس از آن، نگاه قدرت های بزرگ بار دیگر به سمت خاورمیانه و تولید نفت و گاز از میادین این منطقه چرخید. علاوه بر این، تغییرات در روندهای داخلی در واحدهای سیاسی منطقه مانند روی کارآمدن تندروها در تل آویو، تشکیل کابینه سیاسی در بغداد و انتقال قدرت در امارات به برخی از تغییرات رفتاری در سیاست خارجی این بازیگران منجر شد. بارزترین نشانه این تغییرات را در تقویت پیوند کشورهای عربی خلیج فارس با چین و روسیه می توان دید. به استناد گزارش سازمان ملل، سال 2022 خونین ترین سال کرانه باختری نام گرفت و با توجه به همین زمینه پرتنش بود که هسته‌‌های مقاومت مسلحانه جدید در فلسطین اعلام موجودیت کردند. در این گزارش برخی از مهم ترین روندها و رویدادهای مهم خاورمیانه را در سال میلادی 2022 مورد بررسی قرار داده ایم.

بازگشت آمریکا به منطقه

پس از خروج آمریکا از افغانستان در تابستان سال 2021 به نظر می رسید که اولویت منطقه غرب آسیا و برای دولت آمریکا کمتر از گذشته شده باشد، اما جنگ اوکراین سبب شد تا آمریکا بار دیگر خود را ناگزیر به بازگشت به خاورمیانه ببیند. سفر رئیس جمهور آمریکا در تابستان امسال به ریاض، بارزترین تلاش واشنگتن برای نو کردن ائتلاف های قدیمی در منطقه بود. اما استقبال سرد از جو بایدن در ریاض نشان داد که آمریکا برای بازگشت به خاورمیانه مسیر دشواری را پیش رو دارد. لذا اگرچه سال 2022 را می توان سال بازگشت واشنگتن به خاورمیانه در نظر گرفت، اما این بازگشت نتوانست اهداف موردنظر آمریکا، از جمله جلوگیری از افزایش قیمت نفت را فراهم کند و متحدان سنتی آمریکا در منطقه مانند عربستان با خواسته واشنگتن برای افزایش عرضه و کاهش قیمت نفت همراهی نکردند.
آمریکا در پرونده های دیگر منطقه مانند مناقشه مرزی بیروت و تل آویو نیز تلاش کرد تا به عنوان یک میانجی، نقش فعالی را از خود به نمایش بگذارد و در این زمینه به نتایجی برای حل این مناقشه دست یافت. همزمان فرستاده آمریکا در یمن با سفرهای متعددی به عمان و عربستان تلاش کرده تا پرونده جنگ یمن را به سرانجامی برساند؛ هرچند واشنگتن در یمن، دستاوردی در سال 2022 نداشته است.

اتکای بیشتر اروپا به خاورمیانه

اگرچه بسیاری از کشورهای خاورمیانه در جریان جنگ اوکراین، رویکرد بی طرفانه ای از خود نشان دادند، اما جنگ اوکراین و تحریم انرژی روسیه سبب شد تا کشورهای اروپایی به فکر تامین بیشتر منابع انرژی خود از غرب آسیا باشند. در طول جنگ اوکراین، رهبران اروپایی از همتایان خود در قطر، عربستان سعودی، الجزایر و امارات متحده عربی بارها بازدید کردند تا با آنها قراردادهای جدید انرژی را امضا کنند.
اگر چه این روابط درحال توسعه نتوانست از بحران جهانی انرژی در سال 2022 جلوگیری کنند، اما اروپا را متوجه آن کرد که بعد از این به جای اتکا به انرژی روسیه، روی نفت و گاز غرب آسیا متمرکز شود. از سوی دیگر کشورهای خاورمیانه نیز به دلیل بحران غذایی پس از جنگ اوکراین، به فکر متنوع کردن منابع تامین کالاهای استراتژیک خود مانند گندم افتادند و مصر و امارات به سوی قراردادهای کشاورزی جدید با کشورهای اروپایی حرکت کردند.

پایان بن بست سیاسی در بغداد

عراقی ها در پائیز 2022 پس از یک‌سال توانستند به بحران سیاسی خود پایان دهند و کابینه این کشور به رهبری شیاع السودانی تشکیل شد. برنامه کابینه جدید عراق مسائل داخلی، از جمله ایجاد شغل، بهبود خدمات عمومی، اصلاحات اقتصادی و مبارزه با فساد اعلام شده است. تحلیلگران یکی از مهم‌ترین چالش‌های السودانی را تضمین تامین برق و انرژی مطمئن در تابستان آینده ارزیابی کرده و پیش بینی می کنند که ناتوانی دولت در تامین برق به تجدید اعتراضات و شکل‌گیری دوباره درخواست ها برای استعفای نخست وزیر منجر خواهد شد.

تقویت نقش چین و روسیه در خاورمیانه

چین در سال 2022 توانست یک دیپلماسی فعال را در خاورمیانه دنبال کند. شی جی پینگ، رئیس جمهور چین در اواخر سال با سفر به عربستان نشان داد که اراده جدی برای به چالش کشیدن حضور آمریکا در منطقه را دارد. او در این ارتباط گفت: «سفر من به عربستان سعودی، عصر جدیدی از روابط چین با جهان عرب را آغاز خواهد کرد.» سفر 3روزه شی جین‌پینگ به عربستان که برخی ناظران، آن را نقطه عطفی در روابط پکن و جهان عرب می‌خوانند، در شرایطی انجام شد که روابط ریاض و واشنگتن بر سر موضوعاتی مانند انرژی، امنیت منطقه‌ای و حقوق بشر متشنج است. حجم توافقات نظامی و اقتصادی عربستان با چین در جریان سفر شی جی پینگ به ریاض شامل امضای 35قرارداد تجاری به ارزش 30میلیارد دلار بود. چین همچنین در حال حاضر با تجارت سالانه 67میلیارد دلاری با عربستان، بزرگ‌ترین شریک تجاری سعودی‌هاست. امارات متحده عربی نیز که به طور سنتی متحد غرب به شمار می‌رود، در جریان حمله روسیه به اوکراین، برخلاف خواسته غربی ها، رویکردی بی طرفانه را اتخاذ کرد و نشان داد که برخلاف گذشته، تمایلی ندارد که همه تخم‌مرغ‌های خود را در سبد غربی ها بچیند. در سال 2022، مواضع بی طرفانه امارات در جنگ اوکراین و همچنین روابط نظامی رو به رشد تهران و مسکو بارزترین نشانه پررنگ تر شدن جایگاه روسیه در خاورمیانه بود. موسسه واشنگتن درباره پررنگ شدن نقش چین و روسیه در سال 2022 در خاورمیانه گزارش می دهد که این وضعیت بدان معناست که سیاستگذاران آمریکایی دیگر نمی توانند تصور کنند که دولت‌های خلیج فارس در تعیین سیاست‌های منطقه ای یا جهانی خود از واشنگتن پیروی خواهند کرد، بلکه دولت های خلیج فارس هر کدام به دنبال سیاست مستقل تری در مقایسه با گذشته هستند. براساس گزارش موسسه خاورمیانه، بخشی از اقبال سیاست خارجی کشورهایی مانند امارات و عربستان به روسیه و چین ناشی از قدرت‌گیری نسل جدیدی از سیاستمداران مانند بن سلمان در سال های گذشته یا «محمدبن زاید»، حاکم جدید امارات است که در اوایل سال 2022 رهبری این کشور را به دست گرفته است.

روی کارآمدن تندروها در تل آویو

در آخرین روزهای سال 2022، تل آویو شاهد شکل گیری تندروترین کابینه تاریخ خود است. این کابینه تندرو قرار است خطرناک ترین طرح ها از جمله الحاق کامل کرانه باختری به دیگر مناطق اشغالی فلسطین یا صدور معافیت از پیگرد قضایی برای نظامیانی که به سمت شهروندان فلسطینی شلیک کنند، را عملی کند. البته قدرت گیری تندروها در تل آویو ناشی از افزایش گرایش به راست گرایی و افراطی‌گری در فلسطین اشغالی است. 2 هفته پیش، روزنامه تایمز اسرائیل، آماری منتشر کرد که نشان می‌داد، هم ‌اکنون حدود60 درصد از رأی‌دهندگان اسرائیلی خود را راستگرا می‌دانند. قبلا در سال 2019حمایت از راست‌های افراطی فقط 46درصد بود. همچنین حمایت از افراط گرایان در میان نسل جوان اسرائیل بسیار بیشتر شده است. اکنون 70 درصد از جوانان صهیونیستی از بنیادگرایی و افراط گرایی حمایت می‌کنند. قدرت گیری تندروها در تل آویو با واکنش منفی و نگرانی متحدان غربی تل آویو نیز روبرو شده است و اتحادیه اروپا برخی همکاری های خود با تل آویو در حوزه فعالیت‌های پلیس بین الملل را متوقف کرده است. در آمریکا نیز کاخ سفید با نگرانی تغییر قدرت در تل‌آویو را دنبال می کند و سخنگوی کاخ سفید اعلام کرده که فقط نتانیاهو را مسئول روابط دو طرف می‌داند.

شکل‌گیری نسل جدید مبارزان فلسطینی

در سال 2022 کرانه باختری شاهد افزایش چند برابری تنش ها و درگیری میان نیروهای فلسطینی و نظامیان صهیونیستی بود.
ارتش رژیم صهیونیستی بارها به کرانه باختری و اردوگاه‌های مختلف از جمله اردوگاه جنین حمله کرد. طبق اعلام سازمان ملل، سال 2022 خونین ترین سال برای کرانه باختری بوده است. در این مدت 171 نفر فقط در کرانه باختری به ضرب گلوله نظامیان صهیونیستی به شهادت رسیده و همزمان 53 نفر هم در غزه به شهادت رسیده‌اند. همین وضعیت، فلسطینی‌ها و به خصوص جوانان فلسطینی‌ را به سمت تشکیل هسته‌های جدید مقاومت سوق داده است. نسل جدیدی از مبارزان فلسطینی از جمله گروه عرین الاسود در کرانه باختری شکل گرفته که به مبارزه مسلحانه اعتقاد دارند.
سرویس‌ امنیت داخلی رژیم صهیونیستی موسوم به شاباک از افزایش 30درصدی عملیات‌های مسلحانه فلسطینیان در کرانه باختری در مقایسه با سال گذشته و افزایش 600درصدی نسبت به 2 سال پیش خبر می‌دهد؛ موضوعی که نشان می‌دهد این گروه‌ها عملیات‌های خود را مستقل از گروه‌های سنتی مقاومت فلسطینی آغاز کرده‌اند. براساس گزارش مرکز اطلاع رسانی فلسطین، عمده عملیات های انجام شده طی چند ماه گذشته از سوی افرادی بوده که به جز یک مورد، همگی زیر 35سال سن داشته‌اند.