گزارش
تعصب به ایران را پرورش می‌دهیم
جزئیات شناسایی و پرورش دانش‌آموزان مستعد در گفت‌و‌گو با ناصر باقری‌مقدم، قائم‌مقام بنیاد ملی نخبگان
رابعه تیموری- روزنامه‌‌نگار
شاید بتوان فراهم ساختن زمینه مهاجرت معکوس و بازگشت به وطن 2هزار و 700جوان نخبه ایرانی را که دور از ایران به‌دنبال فردای خود می‌گشتند، بزرگ‌ترین دستاورد بنیاد ملی نخبگان در طول سال‌های اخیر به شمار آورد، اما بدون تردید بازنگری و تکمیل طرح شهاب نیز از اقدامات مهم و مثبتی است که این نهاد به‌تازگی در دستور کار خود قرار داده است. این طرح با هدف شناسایی و پرورش استعدادهای برتر در حوزه دانش‌آموزی طراحی شده و به تصویب رسیده، اما در طول یک دهه که از اجرای آن می‌گذرد، با کاستی‌ها و نقایصی روبه‌رو بوده که تأثیرگذاری آن را دچار چالش کرده است. در روزهای اخیر بنیاد ملی نخبگان بازنگری طرح را جزو اولویت‌های خود قرار داده و در تفاهمنامه‌ای که با وزارت آموزش و پرورش منعقد کرده درصدد رفع کاستی‌ها و افزایش بهره‌وری طرح برآمده است. در گفت‌وگوی زیر ناصر باقری‌مقدم، قائم‌مقام بنیاد ملی نخبگان به شرح اهداف طرح و تغییرات آن پرداخته است.
شناسایی و پرورش دانش‌آموزان مستعد ایران به‌عنوان هدف اجرای طرح شهاب تعیین شده، اما در طول سال‌هایی که از تصویب و اجرای طرح می‌گذرد، ملاک انتخاب و شناسایی دانش‌آموزان نخبه به میزان حفظ معلومات کتاب‌های درسی محدود شده است. برای تغییر این رویکرد و کیفی‌سازی مراحل استعدادیابی طرح شهاب، چه برنامه‌هایی دارید؟
در این طرح نیمرخ استعدادی دانش‌آموزان در 8حوزه استعدادی به‌صورت غیررقابتی و مستمر و زیرنظر مربیان و معلمان آموزش و پرورش مشخص می‌شود که این 8حوزه عبارتند از: استعداد کلامی، استعداد هنری، فرهنگ دینی، استعداد اجتماعی، علوم، استعداد حرکتی، ریاضی و علوم فضایی.
به‌طور کلی طرح شهاب یک طرح کیفی در زمینه پرورش استعدادهای برتر کشور در حوزه دانش‌آموزی است و نام طرح هم از اهداف آن، شناسایی و هدایت استعدادهای برتر، گرفته شده است. آموزش و پرورش و بنیاد ملی نخبگان در سال 1391سیاست‌های کلی طرح را مصوب و در هیأت امنای بنیاد ملی نخبگان به تصویب رساند. براساس این مصوبه در چند سال گذشته نیمرخ استعدادی تمامی دانش‌آموزان مقطع دوره دوم ابتدایی که 4میلیون دانش‌آموز در پایه‌های چهارم، پنجم و ششم هستند، در این حوزه‌ها بررسی شده است. هم‌اکنون این دانش‌آموزان وارد دوره اول متوسطه شده‌اند و در دوره دوم نگاه طرح فقط شناسایی نیست و پرورش و هدایت استعدادها هم مدنظر است.
البته از یکی، دو سال قبل که رهبری در دیدار نخبگان دستور بهروزرسانی سند راهبردی نخبگان را دادند، بنیاد در حال بهروزرسانی سند است که مراحل و روش شناسایی و پرورش استعدادها هم در این بهروزرسانی لحاظ می‌شود.
تمامی دانش‌آموزان مقطع دوره دوم ابتدایی مورد شناسایی و گزینش قرار گرفته‌اند؟
10درصد از کل جمعیت دانش‌آموزان این مقطع جزو جمعیت مخاطب بنیاد و آموزش و پرورش قرار می‌گیرند. از این جامعه هدف 5/1تا 2درصد در مدارس سمپاد و استعدادهای درخشان و 5/1تا 2درصد در مدارس نمونه مردمی و هیأت امنایی مورد حمایت علمی آموزش و پرورش قرار می‌گیرند و برای توسعه استعداد آنها اقدام می‌شود. مجموع این دو گروه از دانش‌آموزان 3درصد از جامعه هدف طرح را تشکیل می‌دهند و 7درصد باقیمانده از طریق سایر مدارس کشور شناسایی می‌شوند. این مدارس که از بین 700منطقه آموزشی کشور گزینش می‌شوند و کل مناطق آموزشی کشور را در بر می‌گیرند، جزو مدارس سمپاد به شمار نمی‌آیند، ولی مراکز آموزشی خوب و ممتاز هستند.
در شناسایی استعدادها فقط از ظرفیت مربیان و معلمان مدارس استفاده می‌شود؟ به‌نظر می‌رسد با وجود ازدحام و تراکم دانش‌آموزی مدارس کشور این امر تاکنون محقق نشده است.
برای افزایش امکان شناسایی و کشف استعدادهای درخشان دانش‌آموزان کشور از ظرفیت کانون‌های مردمی استفاده می‌کنیم. تاکنون 12کانون مردمی را شناسایی و کمک کردیم که وارد فرایند پرورش استعدادها شوند.
در سال‌های گذشته و به‌ویژه در دهه 90تعدادی از کانون‌های مردمی به‌صورت خودجوش وارد حوزه نخبه‌پروری شدند. این کانون‌ها با بنیاد همکاری می‌کنند؟
تشکیل کانون‌های مردمی کشف استعدادها، از ابتکارات بنیاد است. تعداد اندکی از این کانون‌ها از گذشته در کشور فعالیت داشتند که مورد حمایت ارگان خاصی هم نبودند و به‌صورت خودجوش ایجاد و فعال شدند. بنیاد قصد دارد از ظرفیت‌های مردمی که در کشور وجود دارند و عمدتا در قالب مساجد، پایگاه‌های بسیج، انجمن‌های علمی و فرهنگی فعالیت می‌کنند، برای پیشبرد اهداف طرح بهره بگیرد. استعدادهای شناسایی شده در این کانون‌ها یک تا 2درصد از جامعه مخاطب طرح را تشکیل می‌دهند.
در فعالیت این کانون‌های مردمی شاهد روش‌های غیرکارشناسانه و سلیقه‌ای و حتی بیراهه رفتن برخی از آنها بودیم. برای جلوگیری از تکرار این مسائل چه راهکاری پیش‌بینی شده است؟
در طرح جدید به جای اینکه مانع فعالیت کانون‌های مردمی شویم، آنها را تشویق می‌کنیم که براساس استانداردها و شیوه‌نامه‌های بنیاد مجوز بگیرند و با روش‌های مورد تأیید بنیاد فعالیت کنند تا خانواده‌ها اطمینان‌خاطر داشته باشند که در این مراکز پرورش و توسعه استعدادها با شیوه‌ها و استانداردهای جهانی صورت می‌گیرد. در جریان فعالیت کانون‌ها هم ارزیابی‌هایی صورت می‌گیرد که استانداردهای آموزشی و فرهنگی را رعایت کنند. براساس این استانداردها، فعالیت کانون‌ها باید به‌گونه‌ای باشد که علاقه و تعصب دانش‌آموزان به کشور و فرهنگ بومی ایرانی را افزایش دهد و شناخت آنها از مسائل و زیرساخت‌ها توسعه پیدا کند تا بتوانند در جهت رشد و توسعه کشور مؤثر باشند. البته در طرح جدید براساس مصوبه شورای انقلاب فرهنگی، از مراجع ذیربط درخواست می‌کنیم کانون‌هایی را که فعالیت غیرمجاز یا با استانداردهای پایین داشته‌اند، غیرفعال کنند.
در سال‌های اخیر در میان رتبه‌های برتر آزمون ورودی دانشگاه‌ها دانش‌آموزان مناطق محروم و کم‌برخوردار جایی نداشته‌اند. در تغییرات طرح برای شناسایی نخبگان مناطق محروم چه پیش‌بینی‌هایی شده است؟
آخرین گروه از مخاطبان طرح شهاب را نهادهای حمایتی مانند بهزیستی، کمیته امداد و ستاد اجرای فرمان امام (ره) شناسایی می‌کنند و تحت پوشش خدمات طرح قرار می‌دهند. این نهادها در روستاهای دورافتاده و در مناطقی که دانش‌آموزان به کانون‌های مردمی هم دسترسی ندارند، فعالیت می‌کنند و برای افزایش مهارت‌های دانش‌آموزان مستعد شناسایی شده در این نقاط، بسته‌های تشویقی ویژه شامل جزوات، بسته‌های آموزشی، برگزاری کلاس‌های تکمیلی تحصیلی درنظر گرفته شده است.
در مقطع متوسطه که به‌عنوان مرحله پرورش استعدادهای دانش‌آموزان پیش‌بینی شده، در مدارس نظری خلأ فعالیت‌های عملی و پژوهشی وجود دارد و حتی اگر مرحله شناسایی استعدادها به‌درستی انجام شود، زیرساخت‌های لازم برای پرورش حوزه‌های استعدادی طرح ایجاد نشده است.
پژوهش‌سراها وظیفه ایجاد فضای تجربه برای دانش‌آموزان مدارس نظری را دارند که در رشته‌های مختلف به‌صورت عملی پژوهش‌های کاربردی انجام دهند. برای افزایش بهره‌وری پژوهش‌سراها از ظرفیت نخبگان و استادان دانشگاه‌ها هم استفاده می‌شود. راه‌اندازی و طراحی مدارس خلاقیت هم راهکار دیگری است که نخبه‌ها را به اقتصاد دانش‌بنیان کشور متصل می‌کند و زمینه خلاقیت و نوآوری جامعه هدف را به‌وجود می‌آورد.
در انتخاب دانش‌آموزان مخاطب طرح، مستعدبودن در حوزه‌های هشت‌گانه طرح از اهمیت یکسان برخوردار است یا گزینش در یک یا چند حوزه اولویت دارد؟
حوزه‌های استعدادی طرح شهاب براساس نیاز کشور تعیین شده‌اند و با توجه به رهنمودهای رهبری سعی می‌کنیم در زمینه رشته‌های پایه و علوم انسانی استعدادهای برتر را شناسایی و حمایت کنیم. متأسفانه دانش‌آموزانی که در رشته‌های مادر و پایه مانند فیزیک یا ریاضی، رتبه‌های یک تا 50کنکور ورودی دانشگاه یا مدال طلا، نقره و برنز المپیادهای علمی را به‌دست می‌آورند، در دانشگاه وارد رشته‌هایی می‌شوند که از شرایط و مزایای بهتری برخوردارند. براساس رهنمود رهبری ما تلاش می‌کنیم این دانش‌آموزان را به ادامه تحصیل و پژوهش در این علوم پایه تشویق و حمایت کنیم.
در برنامه‌های حمایتی بنیاد نخبگان چه رشته‌هایی اولویت دارند؟
مدال‌آوران المپیادهای علمی ادبیات فارسی، ریاضی، فیزیک، شیمی و رتبه‌های یک تا 100کنکور رشته‌های ریاضی، آمار، زمین‌شناسی، انواع زیست‌شناسی، شیمی محض، زیست فناوری و فیزیک. در علوم انسانی هم رشته‌های ایران‌شناسی، جامعه‌شناسی، ادبیات فارسی، علوم تربیتی، قرآن و حدیث و فلسفه. رشته مهندسی کشاورزی هم که از صنایع مهم و زیربنایی کشور محسوب می‌شود و زیرشاخه‌های این رشته مانند مهندسی آب، مهندسی خاک، مهندسی باغبانی، اقتصاد کشاورزی جزو رشته‌های اولویت‌دار به شمار می‌آیند و در طول تحصیلات دانشگاهی هم از دانشجویان این رشته‌ها به‌صورت ویژه حمایت می‌شود.
این حمایت‌ها به چه صورتی انجام می‌شود؟
در طول تحصیل به دانشجویان به اندازه حداقل حقوق مصوب کشور حق‌الزحمه داده می‌شود و تسهیلات توانمندسازی مختلف در اختیار آنها قرار می‌گیرد. این دانشجویان اگر پویایی علمی خود را حفظ کنند، تا مقطع دکترا حمایت می‌شوند؛ یعنی بعد از کارشناسی ارشد و پسادکترا حمایت و کمک می‌کنیم در دانشگاه یا نهادهای فناورانه جذب شوند تا مشکل اشتغال نداشته باشند.
چه تعدادی از دانش‌آموزان تحت پوشش طرح شهاب قرار می‌گیرند؟
برای اینکه بتوانیم روی پرورش استعدادهای بهتر تمرکز کنیم، 10درصد از دانش‌آموزان دوره اول متوسطه را پوشش می‌دهیم و از جمعیت 4میلیون نفری دانش‌آموزان این مقطع، 400نفر را گزینش می‌کنیم که حمایت‌های بهتر و بیشتری داشته باشیم. حمایت از این جمعیت مخاطب تا دانشگاه و تحصیل آنها در رشته مطلوبشان ادامه دارد.
امسال دانش‌آموزان مدارس عادی در میان رتبه‌های برتر کنکور ورودی دانشگاه‌ها سهمی نداشتند و اغلب قریب به اتفاق رتبه‌های برتر فارغ‌التحصیلان مدارس سمپاد بودند. با توجه به اینکه بسیاری از دانش‌آموزان پذیرفته شده در این مدارس به‌دلیل شهریه بالای مراکز استعدادهای درخشان از تحصیل در آنها چشم‌پوشی می‌کنند، حمایت‌های مالی از دانش‌آموزان مستعد در طرح شهاب دیده نشده است؟
بنیاد نخبگان از استعدادهای برتر حمایت مالی نمی‌کند و برنامه‌های پیش‌بینی شده فقط در راستای توانمندسازی و مهارت‌افزایی آنها طراحی شده است. این دوره‌ها شامل خلاقیت، همدلی اجتماعی، رهبری و حل مسئله، غنی‌سازی استعداد، ارتقای کیفیت تحصیل با دوره‌های آموزشی است که برای دانش‌آموزان دوره اول متوسطه طراحی شده است.
برای جلوگیری از مهاجرت دانش‌آموزان نخبه چه برنامه‌ای دارید؟ براساس شواهد و آمار موجود، در سال‌های اخیر مهاجرت نخبه‌ها به سطوح دانش‌آموزی رسیده است.
مجموعه فعالیت‌ها و برنامه‌های طرح شهاب باید به‌گونه‌ای باشد که علاقه و تعصب دانش‌آموزان به کشور و فرهنگ بومی ما را افزایش دهد. در کنار این هویت‌بخشی و فرهنگسازی برای امنیت شغلی، تحصیلی و رفاه نخبگان هم برنامه‌های جامعی داریم که در قالب این برنامه‌ها زمینه بازگشت تعداد زیادی از نخبگانی را که برای ادامه تحصیل به کشورهای مختلف مهاجرت کرده بودند، فراهم کردیم تا برگردند و در قالب پروژه یا بازگشت کامل به کشور خدمت کنند. در 5سال گذشته با کمک معاونت علم و فناوری نهاد ریاست‌جمهوری موفق شدیم 2هزار و 700نفر از نخبگان کشور راکه در 100دانشگاه برتر دنیا تحصیل کرده بودند، به کشور برگردانیم. بخشی از این دانش آموختگان نخبه جذب هیأت علمی دانشگاه‌ها شدند. بخشی دیگر وارد شرکت‌های دانش‌بنیان شدند و عده‌ای هم در کشور، شرکت‌های دانش‌بنیان ایجاد کردند.
