روش‌های تشویق و تنبیه دانش‌آموزان

مریم باقری-فرهنگی بازنشسته و فعال اجتماعی

 تشویق و ترغیب دانش‌آموزان باعث تحرک و پویایی آنها می‌شود و در ایجاد انگیزه و افزایش تلاش آنها نقش زیادی دارد.
 یافته‌های روانشناسی ثابت کرده که تشویق بیشتر از تنبیه در تکامل شخصیت و بهبود یادگیری دانش‌آموزان مؤثر است، ولی اگر در مواردی تنبیه اعمال می‌شود، باید بدون روش‌های فیزیکی و به‌صورت مؤثر باشد. در تنبیه و تشویق دانش‌آموزان، توجه به نکات زیر ضرورت دارد:
معلم باید قبل از آغاز درس دقیقاً به دانش‌آموزان بگوید که چه انتظاراتی ازآنها دارد، به‌عبارتی معلم باید قبل از آغاز درس کلیه هدف‌های آموزشی، نوع رفتار یا مهارت‌هایی را که در پایان درس از دانش‌آموزان انتظار دارد، برای‌شان بازگو کند تا دانش‌آموزان پیش‌زمینه‌ای مناسب داشته باشند.
  استفاده از کلماتی مانند «خوب»، «عالی» و «مرحبا» پس از عملکرد درست دانش‌آموز در افزایش علاقه او بسیار مؤثر است اما باید توجه داشت که مؤثرترین تشویق آن است که به رفتار و عملکرد درست دانش‌آموز وابسته باشد.
علاوه بر اظهارات شفاهی، سایر تشویق‌ها ازجمله تشویق‌های کتبی در ورقه امتحانی و دفترچه تکالیف دانش‌آموزان بر یادگیری آنها اثر مثبت دارد.
  از آنجا که نتایج آزمون‌ها و نمره‌هایی که به یادگیرندگان داده می‌شوند با پاداش‌های اجتماعی مانند تأیید معلم و والدین، ارتقا به کلاس بالاتر، دریافت گواهینامه، امکان ورود به دانشگاه، کسب مشاغل و مواردی نظیر اینها وابسته‌اند لذا نمره‌های معلمان دارای ارزش انگیزشی زیادی هستند. بنابراین، معلم می‌تواند بااجرای امتحان‌های مختلف و دادن نتایج حاصل به یادگیرندگان، سطح انگیزش و علاقه آنان را نسبت به یادگیری وکسب مهارت‌ها و اطلاعات تازه افزایش دهد اما همیشه از این تدابیر آموزشی باید به‌صورت مثبت استفاده کرد، نه به‌عنوان وسیله‌ای برای ترساندن و تنبیه کردن یادگیرندگان.
  ارائه مطالب درسی به‌صورت متوالی، از ساده به دشوار، موجب می‌شود که یادگیرندگان ابتدا در یادگیری مطالب ساده، به اندازه کافی موفقیت به‌دست آورند. این کسب موفقیت اولیه، انگیزش یادگیری را برای یادگیری‌های بیشتر افزایش می‌دهد و بر آمادگی او می‌افزاید.
  ایجاد رقابت فردی بین دانش‌آموزان به کسب موفقیت در معدودی از آنان و شکست اکثریت کلاس می‌انجامد، بنابراین باید از آن پرهیز کرد.
  مشارکت دانش‌آموزان در فعالیت یادگیری یکی از عوامل مهم ایجاد علاقه و انگیزش است.
  بهترین تکالیف و فعالیت‌های یادگیری از لحاظ ایجاد انگیزش آنهایی هستند که نه خیلی ساده و نه خیلی دشوارند. به‌عبارتی بهترین تکالیف یادگیری تکالیفی هستند که یادگیری در انجام آنها نیاز به‌قدری تلاش داشته باشد.

اصول مهم در اعمال تنبیه
مشکلات استفاده از تنبیه به‌طور خلاصه عبارتند از:
   نفرت تنبیه‌شونده از تنبیه‌کننده حتی اگر تنبیه‌شونده بداند که تنبیه به خیر و صلاح اوست.
  مسری بودن تنبیه، یعنی دانش‌آموزانی که شاهد تنبیه شدن دانش‌آموزان دیگر بوده‌اند، بعدها خود رفتار تنبیه شده را تقلید کرده‌اند.
اما روش‌های ملایم‌تری هم جهت کاهش رفتار نامطلوب استفاده می‌شود که در ذیل به آنها می‌پردازیم:
  یکی از روش‌های کاهش رفتار نامطلوب بی‌توجهی نسبت به رفتار دانش‌آموز است. برای مثال معلمی که متوجه می‌شود توجه بیش از حد او منجر به لوس شدن دانش‌آموز شده، توجه خود را از او منحرف کرده و بدین طریق رفتار نامطلوب را در او خاموش می‌کند.
  روش دیگر محروم کردن از تقویت است، یعنی فردی که رفتار نامطلوبی انجام داده برای مدتی از دریافت تقویت محروم کنیم. مثلاً: معلم ورزشی که یکی از بازیکنان را به سبب انجام عمل خلاف مقررات بازی در زمین بازی اخراج می‌کند و مانع بازی او می‌شود، اما باید توجه داشت که محروم کردن درصورتی موفقیت‌آمیز خواهد بود که فرد را از محلی که دوست دارد در آنجا بماند به محلی که دوست ندارد به آنجا برود بفرستیم.
  جریمه کردن روش دیگری برای کاهش رفتار نامطلوب است. روش جریمه کردن یعنی کم کردن مقداری از تقویت کننده‌هایی که فرد قبلاً به‌دست آورده، به‌علت رفتار نامطلوبی که انجام داده است. برای مثال: کم کردن از نمرات امتحانی دانش‌آموزان در نتیجه کارهای بدی که انجام داده‌اند اما نکته حائز اهمیت این است که جریمه نباید خیلی سنگین باشد.
  و اما روش جبران کردن، یعنی وقتی که فرد مرتکب عمل خلافی شد از او می‌خواهد تا برای جبران عمل خلاف خود به اصلاح آن بپردازد. برای مثال: معلم دانش‌آموزی را که خرده کاغذ وخرده تراش مداد در کف کلاس ریخته، ملزم به جمع‌آوری آنها می‌کند.