گردشگری
جایزه حفظ میراث جهانی یونسکو به یزد رسید
یونسکو جایزه شایستگی و ممتاز را برای احیای طولانی‌ترین قنات ایران و حفظ خانه تاریخی شهید صدوقی به یزد اهدا کرد
محمد باریکانی- دبیر گروه زیست‌بوم
یونسکو 2 جایزه حفاظت از میراث‌فرهنگی2022 آسیا و اقیانوسه را که در شهر بانکوک تایلند برگزار شد، بابت حفاظت مؤثر از میراث جهانی به قنات ثبت جهانی‌شده زارچ و خانه تاریخی شهید صدوقی در شهر یزد اهدا کرد.
قنات ثبت جهانی‌شده «زارچ» در یزد و خانه تاریخی «شهید صدوقی» واقع در بافت تاریخی ثبت جهانی‌شده یزد، 3اثر از هندوستان، یک اثر از تایلند، 4اثر از چین، یک اثر از افغانستان و یک اثر از نپال توانستند جایزه2022 یونسکو در حفاظت از آثار تاریخی منطقه آسیا – اقیانوسیه را از بین 50اثر تاریخی واقع در 11کشور واقع در منطقه آسیا – اقیانوسیه کسب کنند.
یونسکو در گزارش جایزه شایستگی قنات زارچ آورده است: «احیای سیستم‌های آبی باستانی ابتکار عملی برای احیای یکی از مهم‌ترین آثار ایران بود و قنات زارچ با مشارکت محلی سازندگان قدیمی با‌تجربه در کنار تیم‌های داوطلبان جوان احیا شد.»
یونسکو همچنین در توضیح اهدای جایزه ممتاز2022 خود به خانه تاریخی شهید صدوقی با انتشار تصاویر این خانه تاریخی آورده است: «درک ارزش‌های تاریخی و معماری این خانه با حمایت بخش خصوصی و توسط تیمی از متخصصان میراث فرهنگی انجام شده است. آنها از طریق مشاوره با معماران چیره‌دست و صنعتگران سنتی ماهر و آموزش حین کار برای نیروی کار محلی به نتایج خوب رسیدند. این خانه الگوی موفق تغییر کاربری یک خانه تاریخی و استفاده عمومی از آن است.»
قنات مرده زنده شد
سیدمصطفی فاطمی، مدیرکل سابق میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان یزد درباره ارزش‌های تاریخی قنات زارچ و تأثیر احیای آن بر پایداری محیط اطراف که از شاخصه‌های یونسکو برای تخصیص جایزه بود، به همشهری می‌گوید: قنات‌های یزد بستر تمدنی این شهر هستند. قنات باستانی زارچ نیز با برخورداری از دو شاخه آب شور و شیرین حدود 100کیلومتر طول دارد که مردم یزد با آب این قنات و دیگر قنات‌ها و خاک بیابان، خشت، سازه بناها، آب‌انبارها،بادگیرها و شهر یزد را احداث کردند. بنابراین یزد با آب و خاک 2عنصر پایدار که آسیبی هم به طبیعت نمی‌زنند، ایجاد شده است.
به‌گفته فاطمی، قنات زارچ تا پیش از احیا توسط مردم و بخش خصوصی، خشک شده بود و بیش از 400انشعاب فاضلاب بیمارستان‌ها و کارخانجات و سرویس‌های بهداشت عمومی شهر یزد و خانه‌های مسکونی در آن جاری بود. تمامی کارشناسان اعلام کردند زارچ، قنات خشک‌شده ایران است و امکان احیا ندارد. بسیاری از پایاب‌های قنات ریزش کرده ، بوی تعفن در شهر پیچیده و پشه‌سالک هم به شهر هجوم آورده بود. شهرداری یزد برای مقابله با این مشکل، بسیاری از چاه‌میله‌ها و پایاب‌های قنات را با شن پر کرده بود که زمان احیای قنات فقط از یک پایاب آسیاب و زیر قنات زارچ 4هزار کامیون شن تخلیه شد. بستن فاضلاب‌ها را آغاز کردیم و با همکاری مردم موفق شدیم مسیر نزدیک به 400فاضلاب به قنات را مسدود کنیم. مسیر ورودی آب به قنات هم همزمان هموار می‌شد تا بالاخره به سفره آب زیرزمینی رسیدیم و بدین‌ترتیب قنات زارچ زنده شد. آن‌زمان بود که کارشناسان جهاد کشاورزی احیای قنات را در شرایطی که سطح سفره‌های آب زیرزمینی کاهش یافته اتفاقی بزرگ دانستند. با احیای قنات، ماهی‌ها هم دوباره به سمت شهر سرازیر شدند و حالا بخش عمده قنات زارچ و پایاب‌ها باز هستند. احیای قنات زارچ از بزرگ‌ترین پروژه‌های میراث‌فرهنگی بود که با کمک مردم و بخش خصوصی امکان‌پذیر شد.فاطمی قدمت قنات زارچ را براساس متون مکتوب به قرن چهارم هجری و نزدیک به هزار سال پیش ارزیابی می‌کند، اما می‌گوید: قدمت این قنات بسیار بیشتر است و به دوره‌های پیش از اسلام می‌رسد، چون در تخلیه خاک یکی از چاه‌میله‌ها سفال‌های اشکانی به‌دست آمد.
قنات زارچ از فهرج یزد سرچشمه می‌گیرد و با طی حدود 100کیلومتر با دو شاخه آب شور و شیرین به زارچ می‌رسد. این قنات علاوه بر بازگرداندن زندگی در مسیر جریان خود، باغات کشاورزی انتهای مسیر را نیز سیراب می‌کند. با احیا‌شدن قنات زارچ حالا نه از پشه سالک در شهر یزد خبری هست و نه بوی تعفن ناشی از ریزش پایاب‌ها شهر را فرا می‌گیرد. فاطمی می‌گوید: با احیای قنات زارچ گردشگری شهر یزد علاوه بر داشته‌های تاریخی در سطح و چشم‌‌انداز بادگیرها از پشت‌بام‌ها به جاذبه گردشگری زیر‌سطحی هم رسیده است.
مشارکت برای بازگشت به اصالت
خانه شهید صدوقی یزد هم یکی دیگر از پروژه‌های مرمتی شهر یزد بود که مالکیت اولیه آن در دوره قاجار و در سال1220 به‌گفته سیدمصطفی فاطمی، متعلق به یک بازرگان قفقازی و خانواده‌های شیرازی‌ها و تبریزی‌ها بود که بعدتر شهید صدوقی مالک آن شد و با فوت فرزند شهید صدوقی نوه او عهده‌دار مالکیت خانه است. خانه تاریخی شهید صدوقی یزد نیز برنده جایزه ممتاز مشارکت مردمی در حفظ میراث جهانی یونسکو در بافت ثبت جهانی‌شده یزد شده است. بافتی چند‌قومیتی و ملیتی در دوره‌های تاریخی که به‌دلیل رونق تجارت در آن میزبان شیرازی‌ها، تبریزی‌ها، عرب‌ها، ترک‌ها، رشتی‌ها، قفقازی‌ها، هراتی‌ها، بحرینی‌ها و حتی در دوره‌ای گرجی‌ها بود.این خانه به‌گفته مدیرکل سابق میراث فرهنگی یزد، از ابتدای انقلاب شهرت داشت و مرکز انقلابی این شهر بود. علی‌آقا تاجر شیرازی به‌عنوان نخستین شیرازی وارد شده به یزد زمانی که در دوره قاجار به این شهر رفت، فرزندانش ساختمان‌های زیادی در این شهر بنا کردند. معماری خانه همان سبک یزدی است اما سازندگان بنا، در تزئینات نقاشی و گچبری نگاهی خاص داشتند. پیش و پس از انقلاب اما این خانه دستخوش تغییر شده بود. حوضخانه تبدیل به نمازخانه شده بود و اتاق‌ها نیز تغییر کاربری یافته بود، اما این شهید صدوقی بود که تصمیم گرفت این خانه را به همان سبک اولیه احیا کند. سابقه تاریخی خانه، استخراج و مرمت آغاز شد. حالا تمام گچبری‌‌ها ،آیینه‌کاری‌ها و نقاشی‌های خانه شهید صدوقی که کاربری فرهنگی هم یافته است، به همان سبک اولیه قاجاری احیا شده است. این یکی از شاخص‌‌ترین خانه‌های تاریخی شهر یزد است که با مشارکت مردمی به اصالت تاریخی خود بازگشته و برنده جایزه2022 یونسکو در حفاظت از میراث جهانی بشر شده است.