19 روایت از زندگی شهیده خراسانی

علی‌الله سلیمی-روزنامه‌نگار

موضوعات مطرح در آثار ادبی مرتبط با فرهنگ پایداری در کشور ما دوره‌های تاریخی متعددی را شامل می‌شود که یکی از این دوره‌های حساس و در عین حال سرنوشت‌ساز، مقطع تاریخی انقلاب اسلامی است که فراز و نشیب بسیاری داشته و در این راه، از ابتدای نهضت اسلامی به رهبری حضرت امام خمینی(ره) تا پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن ماه سال 1357، افراد زیادی به صف انقلابیون و مبارزان راه آزادی پیوسته و برخی از آنها جان خود را در راه آرمان‌های انقلاب اسلامی فدا کرده و به خیل شهیدان انقلاب اسلامی پیوستند. یکی از این افراد، شهیده بتول چراغچی‌مسجدی است که در روزهای پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، نهم دی ماه سال 1357و در تظاهرات مردمی آن ایام به شهادت رسیده است.

ماجراهای زندگی و مبارزات این بانوی شهیده و انقلابی، موضوع کتاب «مروارید شکسته» به قلم «نسرین پرک»داستان‌نویس مشهدی شده و او سرگذشت بانوی شهیده بتول چراغچی‌مسجدی را در 19 فصل به همراه مقدمه و دیباچه و در قالب ادبی داستان‌های کوتاه به هم‌پیوسته روایت کرده که در نهایت شمای کلی از زندگی این بانوی شهیده خراسانی ارائه می‌دهد. در نوشتن این نوع آثار معمولا از قالب ادبی زندگینامه داستانی استفاده می‌شود که نویسنده این اثر هم سعی کرده از این شیوه روایی بهره بگیرد اما نوع انتخاب‌های نویسنده در زاویه دید و همچنین شیوه شخصیت‌پردازی او از مروارید شکسته یک اثر مستقل به‌وجود آورده که در کنار مستندات واقعی آن، جنبه‌های داستانی اثر هم نمود چشمگیری دارد. البته نویسنده سعی کرده در وهله اول به مستندات واقعی اثر وفادار بماند و در مرحله بعد به خلق یک اثر ادبی بپردازد. بی‌گمان نسرین پرک به این نکته اساسی در دنیای داستان‌نویسی واقف بوده که داستان در حقیقت آن بخش از ادبیات است که خصلت ساختگی و ابداعی آن بر جنبه واقعی‌اش غلبه کند. براساس این تعریف، داستان اگرچه حادثه‌ای تخیلی است اما بی‌ارتباط با دنیای واقعی نیست. در این زمینه، اغلب کارشناسان ادبی معتقدند هر اثر هنری صرف‌نظر از کیفیت متن آن ما را با انعکاس از جهان واقع روبه‌رو می‌کند. اثری وجود ندارد که به‌نحوی با واقعیت‌های جهان خارج ارتباط نداشته باشد. حتی اگرچه در ترکیب خود به ظاهر هیچ شباهتی به اشیا، موجودات و حوادث واقعی نداشته باشد، جزء به جزء آن از جهان واقع گرفته شده است. به بیان دیگر، ادبیات در واقع بازتاب فرایند اجتماعی است که خلاصه جوهر و چکیده تاریخ است. در داستان مروارید شکسته، خواننده با زندگی روزمره یک خانواده ایرانی مواجه است که مثل همه مردم این سرزمین زندگی عادی خود را دارند اما وقتی پای باورها و اعتقادات دینی به میان می‌آید، هر یک از اعضای این خانواده به یک مبارز انقلاب تبدیل می‌شوند تا از باورها و اعتقادات دینی خود پاسداری کنند. در فصل‌های پایانی کتاب وقتی نحوه شهادت بانو بتول چراغچی مسجدی روایت می‌شود، مخاطب درمی‌یابد که شهادت این بانوی مبارز تا چه اندازه آگاهانه و همچنین روشنگرانه بوده است. او در روز شهادت، صبح دست دخترها و نوه‌هایش را می‌گیرد تا خودشان را به سیل جمعیت انقلابی در خیابان‌های شهر برسانند. «...هلی‌کوپترها بالای سر شهر پرواز می‌کردند. مردم برایشان دست تکان می‌دادند؛ و با شعارهایشان از آنها دعوت به همکاری می‌کردند: ارتش برادر ماست/ خمینی رهبر ماست/ برادر ارتشی/ چرا برادر کشی.بتول و دخترها و نوه‌هایش دوباره وارد خیابان شدند. دیدند عده‌ای هراسان برمی‌گردند. گفتند: حمله شده. بتول گفت: برنگردین، میدون رو خالی نکنین، ما باید بر اون‌ها مسلط بشیم. رفتند تا رسیدند چهارراه لشکر... تانک‌ها و ماشین‌های ارتش از خیابان استانداری به طرف چهارراه لشکر می‌آمدند... بتول و فاطمه و فرشته سه تایی کنار هم ایستادند پشت یک ماشین سواری. یک تانک از چهارراه لشکر پیچید سمت آنها. وسط خیابان خالی بود اما تانک پیچید کنار خیابان، جایی که آنها ایستاده بودند.»
اگر درنظر بگیریم یکی از کارکردهای داستان، نشان دادن تصویری از اجتماع است که نویسنده در آن زندگی می‌کند، این ارتباط میان دنیای بیرون و دنیای داستان به ما کمک می‌کند تا بتوانیم با بررسی داستان به تصویری راستین از جامعه دست یابیم. در این زمینه، رولان بارت می‌گوید: «اسلوب نوشتار، کارکرد و مناسبتی میان آفرینش و جامعه است. اسلوب نوشتار، زبانی ادبی است که بر اثر هدف اجتماعی خود دگرگون شده است. اسلوب نوشتار فرمی است که به خدمت قصد انسانی درآمده و بنابراین با بحران‌های بزرگ تاریخ مربوط شده است.»در داستان مروارید شکسته این نقش به خوبی ایفا شده است. یعنی خواننده با مطالعه این کتاب با داستان زندگی یک بانوی مسلمان ایرانی که در قبال تحولات اجتماعی احساس وظیفه می‌کند و در این راه تا پای جان پیش می‌رود آشنا می‌شود. در بخش‌هایی از داستان به این نکته هم اشاره می‌شود که یکی از فرزندان این مادر مبارز در سال‌های دوران دفاع‌مقدس به شهادت رسیده است. محمد 7سال بعد از شهادت مادرش در عملیات والفجر 8در سن 23سالگی به شهادت می‌رسد. شهیده بتول چراغچی مسجدی هنگام شهادت 51سال داشته است. یادش گرامی و راهش پررهرو باد.
 کتاب «مرواریدشکسته» نوشته نسرین پرک، با ویراستاری انسیه شهرکی، از سوی انتشارات ستاره‌ها (کنگره بزرگداشت سرداران شهید و بیست وسه هزار شهید استان‌های خراسان) و همکاری سازمان بسیج جامعه زنان خراسان رضوی در مشهد چاپ و منتشرشده است.