حاشیه‌نشینی در شهرک‌های اقماری زنجان

شهرآرا، الهیه، شهرک غرب، پونک، گلشهر، کاظمیه و... برای زنجانی‌ها یادآور سکونت در شهرک‌های اقماری و دست و پنجه نرم کردن با کمبود امکانات عمرانی، فرهنگی و اجتماعی است. قدمت شهرک‌های اقماری در شمال و شمال غرب شهر زنجان به‌گفته معاون امور عمرانی استاندار زنجان به 3دهه پیش برمی‌گردد و حالا 15شهرک اقماری دورتا دور شهر زنجان را فراگرفته که در نداشتن امکانات با هم اشتراک دارند.بیشتر شدن جمعیت مرکز استان از سویی و مهاجرت روستاییان از سوی دیگر، موجب شکل گرفتن شهرک‌های اقماری در زنجان شده ‌است اما ساکنان این شهرک‌ها با کمبودهایی مانند فضای سبز و بوستان، مدرسه و مراکز درمانی مواجه‌اند. سیدمحمد شعاعی پیگیری این کمبودها را از وظایف شرکت‌های تعاونی مسکن می‌داند و با وجود این می‌گوید که مسائل زیرساختی و عمرانی شهرک‌های اقماری با تامین اعتبار از سوی استانداری پیگیری خواهد شد تا ساکنان آنها از رفاه نسبی بیشتری برخوردار باشند.
مساحت شهرک‌های اقماری زنجان 1200هکتار است که حدود ۲۰درصد (۲۵۰هکتار) آن در مالکیت دولت (راه‌وشهرسازی) بوده و متولی بقیه زمین‌ها با تعاونی‌های مسکن مربوطه است.
با وجود اینکه زنجان نه در رده کلانشهرها دسته‌بندی می‌شود و نه شهرهای صنعتی، تعداد بالای شهرک‌های اقماری در آن جای سؤال دارد. موضوعی که در این گزارش به بررسی آن پرداخته‌ایم.

تلاش برای رفع نیازها
آغاز ساخت شهرک‌های اقماری به دهه60 برمی‌گردد؛ زمانی که با رشد جمعیت ساخت شهرک‌های اقماری در حاشیه مراکز استان شکل گرفت و زنجان هم از این قاعده مستثنی نبود.
طرح‌های مسکن ملی و نهضت ملی مسکن در حومه شهرها، گستره شهرها را افزایش داد؛ موضوعی که به‌گفته عضو شورای اسلامی شهر زنجان، ساخت شهرک‌های اقماری اطراف زنجان را به‌دنبال داشته‌است. مهدی طالب به نبود برنامه جامع در بخش مسکن در شهر زنجان اشاره کرده و گفته که دولت‌های مختلف در طول سال‌ها برای توسعه شهر، راحت‌ترین راه‌حل و ساخت شهرک‌های اقماری را انتخاب کردند. درحالی‌که تبعات منفی آن مانند ایجاد مشکلات زیرساختی فاضلاب و لوله‌کشی، آب و برق و... این روزها در شهرک‌های اقماری زنجان قابل مشاهده است.
شهرک‌های اقماری که اطراف شهرهای بزرگ و با هدف تمرکز زدایی بنا می‌شوند، از شمال شهر زنجان آغاز می‌شوند و تا شمال غرب امتداد پیدا می‌کنند. با گذشت 3دهه از این ساخت و سازها نه‌تنها شهرک‌های قدیمی خدمات رفاهی، اجتماعی و عمرانی لازم را دریافت نکرده‌اند، بلکه شهرک‌های جدید هم زیرساختی چنان که باید و شاید ندارند. سید محمد شعاعی علت را اینطور به خبرنگار همشهری توضیح می‌دهد: تعاونی‌های مسکن یک‌سری وظیفه دارند که وقتی به آن عمل نمی‌کنند، نارضایتی ساکنان شهرک‌های اقماری را درپی دارد. او در پاسخ به این پرسش که نظارت بر تعاونی‌های مسکن برای انجام وظایف‌شان، چگونه از معاونت عمرانی استانداری دنبال می‌شود، می‌گوید: آسایش و رفاه ساکنان شهرک‌های اقماری را پیگیری می‌کنیم تا درصورتی که زمین و فضا برای ایجاد کاربری‌های لازم و مورد نیاز ساکنان، در هر یک از شهرک‌ها وجود دارد، حتما ترتیب اثر داده شود.
در شهرک پونک خانه‌ها آپارتمانی و در شهرک گلشهر خانه‌ها ویلایی‌اند و همین ساختار نیاز این دو شهرک را هم متفاوت می‌کند. شعاعی در پاسخ به این پرسش که با توجه به درخواست ساکنان هر شهرک، اولویت ‌بندی برای رفع نیازها چگونه انجام می‌شود، ادامه می‌دهد: برای هر شهرک خدمات ‌رسانی متفاوتی تعریف می‌شود تا مشکلات در حد امکان حل شوند. برخی از شهرک‌ها در تعاونی مسکن مشکل حقوقی و قضایی دارند که بر عهده ما نیست، اما رفع مشکلات فنی و عمرانی شهرک‌ها را که وظیفه خود می‌دانیم با تخصیص اعتبار و فراهم شدن بودجه در اولویت داریم.
شهرک پونک یکی از شهرک‌های اقماری و آپارتمانی زنجان است که بین همه مشکلات نبود فضای سبز کافی، مدرسه و مسجد در آن بیشتر به چشم می‌خورد. گویا انبوه‌سازی‌ در این شهرک باعث شده تا فضاهای خدماتی نادیده گرفته شود.

 جای خالی 50‌ مدرسه 
موضوع کمبود مدرسه به‌عنوان یکی از مشکلات جدی این شهرک‌ها را با معاون امور عمرانی استانداری در میان می‌گذاریم. شعاعی معتقد است کمبود مدرسه مختص شهرک‌های اقماری نیست و در شهر زنجان هم این معضل وجود دارد.

ساخت مدرسه در شهرک‌ها
مدیرکل راه‌وشهرسازی زنجان نیز کمبود مدرسه در شهرک‌های اقماری را حدود ۵۰ مدرسه ۱۲ کلاسه عنوان کرده و می‌گوید: از ۷ مدرسه‌ای که راه‌وشهرسازی در شهرک‌های اقماری متعهد ساخت آن شده ۳ یا ۴باب در مهرسال آینده آماده خواهد شد و مابقی نیز در مهر سال۱۴۰۳ به اتمام می‌رسد. به‌گفته مسعود بیات‌منش، تفاهمنامه‌ای بین سازمان ملی زمین و مسکن و سازمان نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس برای تکمیل فضاهای آموزشی در حال انعقاد است که طبق آن منابع مورد نیاز از ۳محل وزارت راه‌وشهرسازی، صندوق توسعه ملی و منابع استانی تامین خواهد شد.

آسیب‌های اجتماعی در سکونتگاه‌های حاشیه‌ای
معضلات شهرک‌های اقماری زنجان بحث امروز و دیروز نیست؛ سر نخ این کلاف سردرگم شاید تامین بودجه و ساخت مراکز خدماتی باشد، اما اگر قدری کلان‌تر به موضوع نگاه کنیم معضلات اجتماعی یا به‌عبارتی آسیب‌های اجتماعی بیشتر از معضلات شهری و عمرانی در این شهرک‌ها خودنمایی می‌کند. یک جامعه‌شناس، شهرک‌های اقماری را سکونتگاه‌هایی خارج از متن شهر می‌داند که از اواخر دهه40 گسترش پیدا کرد. اصغر مهاجری در توضیح نام شهرک‌های اقماری به همشهری می‌گوید: برای اینکه اسم این سکونتگاه‌ها بامسما باشد به آن می‌گوییم شهرک اقماری؛ درحالی‌که شهرک‌های اقماری با استاندارد کامل زندگی بعد از انقلاب صنعتی در اروپا به‌وجود آمد تا جمعیت نیروی کار شاغل در شهرهای صنعتی در آن ساکن شوند. با این تعریف و توضیح، از لحاظ کالبدی به این سکونتگاه، شهرک یا شهرک اقماری گفته می‌شود، ولی افرادی در آن ساکن هستند که توانایی پرداخت هزینه‌های زندگی در شهر را ندارند و از متن اصلی شهر مهاجرت کردند. حال این روزهای شهرک‌های اقماری به‌گفته مهاجری، بیشتر به حلبی‌آبادها و حاشیه‌های شهر شبیه است که آسیب‌های اجتماعی‌های خاص خودش را دارد. او می‌گوید: افراد ساکن در شهرک‌های اقماری، خودشان را شهرک‌نشین می‌دانند و حاشیه‌نشین تلقی نمی‌کنند، اما مطالعات نشان می‌دهد که در شهرک‌های اقماری غیراز تهران، اهالی روستا به‌دلیل خشکسالی یا دلایل دیگر راهی حاشیه مرکز استان یا همان شهرک‌های اقماری شده‌اند. این موضوع در زنجان که در رده کلانشهرها هم دسته‌بندی نمی‌شود، یک برنامه پژوهشی منحصر به فرد می‌خواهد. این جامعه‌شناس که زندگی در شهرک‌های اقماری اطراف زنجان را نوعی حاشیه‌نشینی عنوان می‌کند، رشد و افزایش تعداد آن را ناشی از برنامه‌ریزی نادرست کلان استان در طول این سال‌ها می‌داند. برنامه‌ای نتوانسته توسعه متوازن در استان زنجان را برقرار کند و باعث مهاجرت بی‌رویه به حاشیه شده‌است. مهاجری می‌گوید: نگاهی به شهرستان‌های خدابنده، ماهنشان، شمال غربی ابهر و بخشی از طارم نمایانگر توسعه نامتوازن و ناپایدار در استان زنجان است. یکی از پیامدهای توسعه نامتوازن هم همین رشد شهرک‌های اقماری است که بررسی بافت فرهنگی اجتماعی برخی از آنها، نشان از مهاجرت یک روستا با خرده فرهنگ‌های مشابه به یک شهرک دارد. بنابراین شهرک یک بافت جدا دارد که ادغام اجتماعی را نپذیرفته ‌است.