آشتی‌ملی کیمیای عراق بعد از داعش
التیام جامعه ازهم‌گسسته یکی از دشوارترین چالش‌های عراق پس از انتخابات اخیر است
ترجمه: حمیدرضا خطیبی
با آنکه 3سال از روند آشتی در عراق می‌گذرد موانع خاکی و زمین‌های بدون صاحب نیمه‌سوخته همچنان خانواده‌های سنی و شیعه را در یثرب از هم جدا نگه می‌دارد؛ روندی که هدف آن، التیام جامعه‌ای است که در پی جنگ داعش به دو پاره تقسیم شده است. مقامات در نظر دارند جاده‌ها و کانال‌های آبیاری را نیز تفکیک کنند و در این حال می‌کوشند اداره و زمامداری این منطقه کشاورزی دورافتاده را به 2 بخش تقسیم کنند.
اگرچه تلاش برای بیرون راندن داعش از قلمروی عراق تا حد زیادی موفقیت‌آمیز بوده است داستان یثرب نشان می‌دهد روند آشتی در عراق تا چه حد می‌تواند نگران‌کننده و ترسناک باشد.
یثرب شهر بزرگی مانند موصل یا رمادی نیست؛ شهرهایی که مناطق و محلات بزرگ آنها طی جدال‌های چند ماهه با خاک یکسان شدند. یثرب حتی جزو مناطق پیچیده به لحاظ ساختار جمعیتی هم نیست؛ مناطقی پرشمار در عراق که باید در آنها آشتی برقرار شود و تاکنون میلیون‌ها دلار خرج شده است تا صلح به آنها بازگردد.
بسیاری از مقامات عراقی، میانجیگران، وابستگان سازمان ملل و حتی شبهنظامیان محلی سال‌هاست بین قبایل دچار تفرقه یثرب رفت‌وآمد می‌کنند. اما کشاورزانی مانند قاسم السعدی هنوز بین صلحی که به آنان گفته شده باید بپذیرند و تمایل عذاب‌آورشان به انتقام‌گیری از همسایگانی که باور دارند در زمان یورش داعش به منطقه‌شان از آن استقبال کردند دچار تردیدند. سعدی در حالی‌که مشغول بررسی آوار خانه و نخلستان سوخته‌اش است می‌گوید: «دولت و شیوخ‌مان از ما می‌خواهند این افراد (سنی‌ها) را بپذیریم که البته بازگرداندن آنها وظیفه خودشان است. اما اگر بدانم چه‌کسی خانه‌های ما را منفجر کرد و چه‌کسی عموها، برادران و عموزاده‌هایم را کشت، ترجیح می‌دهم خونش را بنوشم». التیام جامعه عراق پس از مرگ هزاران نفر و ویرانی گسترده، یکی از سخت‌ترین چالش‌های پیش روی دولت بعدی عراق پس از انتخابات اخیر خواهد بود. آشتی [بین سنی‌ها و شیعیان] برای تضمین بازگشت 2/2میلیون آواره به جا مانده از درگیری‌های گذشته از جمله هزاران نفر با روابط خانوادگی با شبهنظامیان [داعش] ضروری است. با این حال، در یثرب نیز مانند هر جای دیگری محلی‌ها غالبا مانع از بازگشت خانواده‌های مرتبط با جهادی‌های داعش می‌شوند. گروه‌های امداد و قدرت‌های غربی همگی به اهمیت بخیه‌زدن شکاف‌های جامعه عراق اذعان دارند اما شمار کمی از آنها حاضرند در این زمینه با بغداد همراهی کنند. آنها نگرانند برخی روش‌های دولت عراق – مانند محصور کردن بستگان مظنونین به عضویت در داعش در اردوگاه‌های آوارگان و در همین حال، واداشتن این خانواده‌ها به بازگشت به خانه وقتی هنوز احساس امنیت نمی‌کنند – ناقض قانون بین‌المللی و دستورالعملی برای دور جدید افراط گرایی باشد.
این تردید، بخش عمده کار را بر دوش گروه‌های اجتماعی، قبایل و سیاستمدارانی با منافع متعارض می‌گذارد. یک دیپلمات در این‌باره می‌گوید: «چنین تلاشی ضروری است. تماشای گروه‌های اجتماعی که به روند آشتی کمک می‌کنند مانند دیدن افرادی است که می‌کوشند صندلی‌های روی عرشه کشتی تایتانیک را دوباره مرتب کنند». یکی از مسائلی که روند آشتی را در یثرب پیچیده‌تر می‌کند آن است که این منطقه شامل هر دو گروه اکثریت شیعه و اقلیت سنی – که داعش از دل آن بیرون آمد – می‌شود. بیشتر گروه‌ها و جوامع یثرب همچنین به قبیله واحدی تعلق دارند و محلی‌ها استدلال می‌کنند این وضعیت، روند التیام زخم‌های جامعه را دشوارتر می‌کند. حارث خلف- رئیس یکی از مناطق یثرب- در این‌باره می‌گوید: «رفع مشکل درون یک قبیله سخت‌تر از حل و فصل مشکلات بین قبایل است. وقتی عموزاده‌تان به شما حمله می‌کند آیا همان احساسی را دارید که وقتی مورد حمله یک غریبه در خیابان قرار می‌گیرید؟».
وقتی داعش در سال2014 عراق را تصرف می‌کرد قبایل یثرب که سال‌های سال در کنار یکدیگر زندگی می‌کردند در ابتدا معاهده‌ای را برای مقاومت [در برابر مهاجمان داعش] امضا کردند. اما مناطق سنی به سرعت به تصرف همدستان محلی داعش درآمدند؛ کسانی که به حکومت اسلامی پیوستند و مناطق شیعه را به محاصره درآوردند. طی چندین ماه، شبه نظامیان شیعه به شیعیان ساکن یثرب – و 60هزار سنی که خواسته یا ناخواسته حکومت داعشی‌ها را تحمل می‌کردند – کمک کردند تا داعش را از منطقه خود بیرون برانند. ساکنان سنی، گناه تصرف منطقه از سوی داعش را به گردن ارتش عراق می‌اندازند که با عقب‌نشینی‌اش منطقه را به داعش واگذار کرده و می‌گویند آنان نیز شاهد ربوده شدن و مرگ عزیزان‌شان بوده‌اند. اما قبیله‌نشین‌های شیعه در یثرب با تاکید بر لزوم اجرای قوانین قبیله‌ای پرداخت کیفر – جبران مالی جان‌ها و دارایی‌های از دست‌رفته– مبادرت به مصادره اراضی سنی‌ها و بیرون راندن بستگان جنگجویان داعش از این اراضی کرده‌اند. گروه‌های جوامع مدنی و کمیته آشتی ملی عراق به سرعت وارد عمل شده‌اند. آنان نگرانند بهره‌گیری از قوانین قبیله‌ای زمینه‌ساز نارضایتی‌های بلندمدت شود. به باور آنها، قوانین قبیله‌ای می‌تواند باعث حل و فصل اختلافات خانوادگی شود اما نمی‌تواند تکلیف هزاران نفر را مشخص کند. از این رو، در این مدت دیدارهای بسیاری با شیوخ یثرب صورت گرفت، آن‌قدر که یک میانجی به شوخی می‌گوید حساب این ملاقات‌ها از دستش خارج شده است. مداخله سیاستمدارانی که برای نتیجه‌گیری از این تلاش‌ها صبر و شکیبایی لازم را نداشتند شرایط را پیچیده‌تر کرد. در سال 2015 استاندار سابق صلاح‌الدین، استانی که یثرب در آن واقع شده است، کوشید با اختصاص 4میلیارد دینار (3.36میلیون دلار) به قربانیان شیعه در یثرب، بحران را بخواباند. اما قبایل تنها یک قسط از این مبلغ را دریافت کردند، برخی به شهرهای دیگر رفته بودند و بعضی دیگر به‌طور کامل ناپدید شده بودند.
قبایل شیعه استدلال می‌کردند این مبلغ درواقع کفاره قبیله‌ای به‌حساب نمی‌آید و مانع از بازگشت سنی‌ها شدند. پس از دیدارهای بیشتری که یک سال دیگر به طول انجامید، شبه نظامیان شیعه مسلط بر یثرب، عصائب اهل الحق، زمام امور را در دست گرفتند. تا اواخر سال 2017 آنان معامله جدیدی پیش رو گذاشتند: قبایل سنی به‌طور گروهی مبلغ 4میلیارد دینار دیگر را تحت عنوان «رده» (نوعی تاوان قبیله‌ای که با رضایت و نه با اکراه، پرداخت می‌شود)بپردازند. بیش از 30هزار سنی اینک به منطقه بازگشته‌اند. اما بسیاری‌شان با خانه‌های ویران‌شده و مزارع سوخته خود مواجه و از این معامله ناراضی‌اند. یک شیخ سنی در این‌باره می‌گوید: «ما هم مانند آنها (شیعیان) قربانی داعش بودیم. اما پس از سه سال انتظار، تاوان همه‌‌چیز را دادیم. در غیر این صورت هیچ‌گاه نمی‌توانستیم بازگردیم». شمار سنی‌هایی که می‌خواهند بازگردند محل اختلاف است اما میانجیگران بر این باورند که بین 15تا 30هزار سنی دیگر باید فرصت بازگشت به خانه‌های‌شان را بیابند.
شرط دردسرآفرین‌تر این معامله، ملزم شدن سنی‌های بازگشته به رفتن به دادگاه و انکار بستگان خود است که مظنون به عضویت در داعش بوده‌اند. خانواده‌های مستاصل و نومید از بازگشت ممکن است به چنین خواسته‌ای تن دهند بدون آنکه دریابند ممکن است طبق قانون عراق «تروریست» به‌حساب بیایند که این امر کار اعدام آنها و احتمال انتقام‌گیری قبایل را آسان‌تر می‌کند. یک میانجی در این‌باره خاطرنشان می‌کند: «آشتی فقط این نیست که افراد بتوانند بازگردند. اگر این کار به درستی انجام نشود ما مسبب مشکلات جدیدی خواهیم بود». مقامات عراقی می‌گویند معاهدات قبیله‌ای ممکن است سخت و دشوار باشند اما جایگزین دیگری برای آنها وجود ندارد. یک میانجی دولتی از منطقه‌ای می‌گوید که در آنجا به بستگان اعضای داعش کمک کرد بدون توافق قبیله‌ای بازگردند. چند روز بعد، کل اعضای یک خانواده – شامل کودکان‌شان – کشته شدند. او تصریح می‌کند: «ممکن است ما با توافقات قبیله‌ای مخالف باشیم اما گزینه دیگری وجود ندارد». آقای خلف- رئیس منطقه‌ای از یثرب- اصرار دارد هر کسی روزی به یثرب بازخواهد گشت اما تنها وقتی که یک گروه شبه‌نظامی قدرتمند پشت سر توافق بازگشت باشد و تن به معیارهای قبلیه‌ای دهد. وی می‌افزاید: «وقتی دولت قدرتمند است قبایل ضعیف‌اند و وقتی دولت ضعیف باشد قبایل از قدرت بالایی برخوردار خواهند بود».
التیام جامعه عراق پس از مرگ هزاران نفر و ویرانی گسترده، یکی از سخت‌ترین چالش‌های پیش روی دولت بعدی عراق خواهد بود. آشتی [بین سنی‌ها و شیعیان] برای تضمین بازگشت2/2میلیون آواره به جا مانده از درگیری‌های گذشته از جمله هزاران نفر با روابط خانوادگی با شبهنظامیان [داعش] ضروری است
اریکا سالومون
Financial Times
در همینه زمینه :
تهران شناسی
گزارش
چاردیواری
پیش‌بازی