فصل مهرورزی

فرا‌رسیدن فصل پاییز از دیرباز برای ایرانیان فرصتی برای برپایی جشن و به‌جا‌آوردن سنت‌هایی بوده که ریشه در فرهنگ و تمدن کهن ایران زمین دارد. ایرانیان در طول سال جشن‌های بسیاری را به بهانه‌های مختلف برپا می‌کردند که در دوره معاصر به‌عنوان جشن‌های باستانی ایران شناخته می‌شود. آیین‌هایی از این دست معمولا در شروع هر فصل برگزار می‌شد که سرآمد آنها جشن‌هایی بوده که در شروع فصول بهار و پاییز برپا می‌کردند. فرارسیدن فصل بهار برای مردم ایران‌زمین نه‌تنها به معنی تغییر فصل که معنا و مبنای یک فرهنگ و یک سبک زندگی بوده است. ایرانیان از دیرباز نو شدن طبیعت و زندگی را بستر و نمادی از تغییر درون و گونه‌به‌گونه‌شدن می‌دانستند و بر این باور بودند که بهار، پیام تحول است.
شروع فصل پاییز اما حکایت‌های دیگری دارد. در شروع این فصل و در روز اول ماه مهر، مردم جشن مهرگان را در ستایش مهر برگزار می‌کردند و دلیل برپایی چنین جشنی این بود که در عصر هخامنشی، سال با فرا‌رسیدن پاییز «نو» می‌شد و برای همین، نخستین‌ماه سال را به نام مهر منسوب می‌کردند.
فرا‌رسیدن پاییز به‌معنای شروع سال نوی زراعی برای کشاورزان بوده و آنطور که در متون تاریخی آمده، سال زراعی از اول پاییز شروع می‌شد و آخر تابستان دیگر به پایان می‌رسید. از این‌رو برپایی جشن مهرگان که 6روز طول می‌کشید، به یمن سرازیر شدن نعمت و برکت به ایران‌زمین بوده و نزد ایرانیان دوره باستان اهمیت بسیاری داشته است. درباره زمان برگزاری جشن مهرگان هم 2روایت وجود دارد؛ روایت نخست این است که زمان این جشن در دوره هخامنشی و تا اواخر دوره اشکانیان در نخستین روز ماه‌مهر برگزار می‌شده و همین روز مبنای شروع فصل پاییز بوده است اما از دوره ساسانی به شانزدهم ماه‌مهر منتقل می‌شود و حدود 2هزار سال است که در تقویم ایرانی این جشن به شانزدهمین روز مهرماه منسوب شده است.
اما اینکه چرا جشن مهرگان که یکی از کهن‌ترین سنت‌های ایران‌زمین است در ماه مهر برپا می‌شد، سؤالی است که پاسخ آن در متون تاریخی پیدا می‌شود. داستان از این قرار است که «مهر» یک ایزدبانو و نماد اعتقادات مذهبی در فرهنگ هند و ایرانی و نشانه‌ای از آفرینش جهان بوده است. از طرفی مهر به‌عنوان الهه نور هم شناخته می‌شد و اعتقاد مردم بر این بود که در روز برپایی جشن مهرگان، الهه مهر و محبت، همه تاریکی‌های جهان را شکست داده و زمین را پر از نور می‌کند.
در عصر هخامنشیان، جشن مهرگان یکی از جشن‌های پاییزی ایران به‌ شمار می‌آمد که مثل مراسم نوروز با عظمت و شکوه خاصی در تخت جمشید برگزار می‌شد و گروه‌هایی از طرف پادشاهان سرزمین‌های تحت‌سلطه ایران، برای تقدیم هدایا به محل برپایی جشن می‌آمدند. نقاشی‌های برجسته سنگی در تخت‌جمشید که یک شیر را در حال خوردن گاو نشان می‌دهد به این ماجرا اشاره دارد که میترا یا همان الهه مهر، تاریکی را شکست داده و منعکس‌کننده نور است.
حضور در جشن مهرگان هم برای خودش آداب و رسوم خاصی داشته است و مردم برای حضور در این جشن لباس‌های رنگارنگ به تن می‌کردند. بعد هم سفره‌ای پهن می‌کردند به نام سفره مهرگان که از پارچه‌ای ارغوانی‌رنگ تشکیل شده بود. گل همیشه شکفته یکی از ملزومات اصلی سفره مهرگان بوده که معمولا کنار نبشته‌های شادباش قرار می‌دادند. گل همیشه شکفته، گلی بوده که برای مدت طولانی و گاهی تا چند ماه شکوفا می‌ماند. اطراف گل را هم با میوه‌های پاییزی ترجیحا به رنگ سرخ مثل سنجد، انگور، انار، سیب، ترنج، انجیر، ازگیل، خرما و... تزئین می‌کردند. نان هم به‌عنوان نمادی از برکت سر سفره مهرگان بود که از ترکیب آرد 7نوع غله گوناگون پخته می‌شد قرار می‌دادند. ایرانیان باستان پس از خوردن نان و آشامیدنی به همراه نوازندگان به جشن و پایکوبی می‌پرداختند. روایت است که حاضران در جشن مهرگان مشتی مرزنجوش و نوگل (حبه قند) را روی سر یکدیگر می‌ریختند تا عشق را بین خود قوی‌تر کنند.
برپایی جشن‌های پاییزی در ایران باستان صرفا به جشن مهرگان خلاصه نمی‌شد و مردم مناطق گوناگون در این فصل جشن‌های متعددی برپا می‌کردند؛ ازجمله جشن کاشت که در منطقه آذربایجان‌غربی برگزار می‌شد. جشن کاشت از «هرمزد» تا «سپندارمذ» برابر با یک تا 5 ماه‌مهر برگزار می‌شد و هنوز هم در برخی از شهرها و روستاهای ایران‌زمین برگزار می‌شود. در این جشن، مردم کیسه‌هایی از حبوبات و بذرهای مختلف را از شاخه‌های درخت خشکیده‌ای آویزان می‌کنند و آن را آتش می‌زنند؛ محصولی که زودتر بسوزد را بیشتر در آن سال می‌کارند.
یکی دیگر از جشن‌های پاییزی ایرانیان باستان، جشن میانه پاییز بوده که در زبان زرتشتی و اوستایی به آن «اَیاثرِم» می‌گویند. امروزه این جشن را در روز 15آبان برگزار می‌کنند که درست میانه ‌پاییز است. اما در برخی متون اساطیری این جشن را در روز 30مهر هم دیده‌اند. ایاثرم به معنای شروع شدن سرماست و چوپان‌ها در چنین هنگامه‌ای که کوهستان‌ها سرد می‌شود به ناچار گوسفندان را از مراتع کوهستانی که در بهار و تابستان سرسبز است، پایین می‌آوردند و برای سرمای زمستان آماده می‌شدند. به همین‌خاطر جشنی برای شکرگزاری برپا می‌کردند تا فصل سرما را به‌سلامت پشت‌سر بگذارند.