حمید پشتوان/ پژوهشگر آب:
توسعه‌یافتگی و پیشرفت را شاید بتوان کلیدواژه‌هایی دانست که آرمان هر کشور و مردمی به‌شمار می‌آید؛ آرمانی که برای رسیدن به آن، فعالیت‌های دیگرشان، از سیاسی و اقتصادی گرفته تا اجتماعی و فرهنگی، رنگ و معنا می‌گیرد.
برنامه‌ریزی، یک گام مهم از این ماجراست؛ اینکه با توجه به دارایی‌ها و از آن مهم‌تر، نداشته‌ها، برنامه‌ریزی درستی شکل بگیرد تا مسیر دشوار توسعه سخت‌تر نشود. قطار حرکت به سمت توسعه در کشور ما سال‌ها بر ریل صنایعی حرکت کرده که وابستگی بسیاری به آب داشتند؛ بدون توجه به این موضوع که یکی از محدودیت‌های مهم کشور ما که باید در برنامه‌ریزی توسعه مورد توجه قرار می‌گرفت، آب است.
وقتی از کم‌آبی به‌عنوان دومین بحران کشور سخن می‌گوییم نمی‌توانیم از خودمان و مسئولان نپرسیم که در سال‌های گذشته، برنامه‌ریزی توسعه در بخش‌های مختلف تا چه اندازه برپایه محدودیت منابع آب کشور استوار شده است؟ جواب این پرسش خیلی خوشحال‌کننده نیست. وقتی به آنچه در بیشتر از 20سال گذشته در کشورمان اتفاق افتاده نگاه می‌کنیم، می‌بینیم که همواره برنامه‌ریزی برای توسعه، بدون توجه به محدودیت منابع آب بوده و صنایعی در اولویت قرار گرفته‌اند که نیازمند آب فراوان هستند؛ صنایعی مانند پتروشیمی، فولاد و... .
از آنجا که صدای هرچیزی یک روز در می‌آید، امروز هم صدای بحران آب کشور بلندتر شده و به گوش مسئولانی که برنامه‌ریزی توسعه دستشان است رسیده است؛ تا جایی که در برنامه ششم توسعه برخلاف برنامه‌های قبلی، نه‌تنها برداشت اضافه‌تر از منابع آب کشور مقدور نیست بلکه قرار است از طریق افزایش بهره‌وری آب، به‌ویژه در بخش کشاورزی، ۱۱ میلیارد مترمکعب از منابع آب زیرزمینی کمتر برداشت شود. با وجود اینکه به‌نظر می‌رسد تدوین‌کنندگان برنامه ششم توسعه درحالی‌که انتقاد شدیدی به برنامه‌های توسعه قبلی از نظر توجه به موضوع کم‌آبی داشته‌اند و سعی کرده‌اند خودشان این بار برنامه‌ای جامع تعریف کنند تا جبران مافات کرده باشند، نتوانسته‌اند نظر کارشناسان و فعالان محیط‌زیست را جلب کنند؛ تا جایی که بعد از انتشار این برنامه انتقادهای مختلفی از گوشه و کنار به گوش رسید و بسیاری را دست به قلم تحلیل این ماجرا کرد.
انتقاد پژوهشگران این حوزه، بیش از هر چیز به تناقض‌های موجود در برنامه ششم توسعه بود. آنها می‌گفتند بخشی از این برنامه در حالی بر کاهش مصرف آب تأکید می‌کند که در بخش‌های دیگرش هنوز بر توسعه صنایعی که آب بسیار زیادی مصرف می‌کند و بحران را دامن می‌زند پافشاری دارد و این مسیر قطعاً نتیجه‌اش توسعه نیست. در همین راستا، انوش نوری‌اسفندیاری، پژوهشگر مسائل آب در کتاب «توسعه کم‌آب‌بر» معتقد است: «مسئله آب در برنامه ششم توسعه در حد یک برنامه اجرایی کاهش مصرف آب است، درصورتی که آنچه نیاز است، یک برنامه تمام‌عیار توسعه‌ای است؛ برنامه‌ای که فقط با کشاورزی سر و کار ندارد و به‌طور فراگیر، 3مؤلفه تحول در سبک زندگی، نظام اقتصادی و سازگاری با شرایط محیطی و جغرافیایی را مورد توجه قرار می‌دهد».
چه بخواهیم و چه نخواهیم، تا امروز قطار توسعه کشور روی ریل نادرستی در حال حرکت بوده است. حال نیاز داریم ریل‌گذاری جدیدی در این راه صورت پذیرد اما نکته مهم این است که مسیر جدید چه باید باشد و آیا یک‌شبه می‌توان تغییر مسیر داد؟ پاسخ، قدم‌گذاشتن در مسیر «توسعه کم‌آب‌بر» است؛ به بیانی دیگر، باید مسیری برای توسعه انتخاب کرد که هم کشور را به مقصد برساند و هم منابع آب دخالت کمتری در آن داشته باشد. متخصصان این حوزه بحث جداشدگی از آب را نسخه درمان می‌دانند. «جداشدگی مطلق» از مصرف آب به‌عنوان مفهومی جدید در ادبیات رشد اقتصادی کشورمان، نیازمند پیش‌زمینه‌ها و ضرورت‌هایی است. تجربه جداشدگی نسبی و مطلق در کشورهای دیگر نشان می‌دهد که این جداشدگی در خلأ و جدا از دیگر نیروهای پیش‌برنده جامعه اتفاق نمی‌افتد و تمامی زمینه‌های مکانی و زمانی مرتبط با آب باید در برنامه‌ریزی جامع مورد توجه قرار گیرند.
از این رو، توسعه کم‌آب‌بر نیازمند یک عزم همگانی برای فرهنگسازی و تغییرات ساختاری است. متأسفانه در کشور ما فرهنگسازی در زمینه آب، محدود به تبلیغاتی سطحی، آن هم در زمینه مصارف خانگی است، درحالی‌که این موضوع عمیق‌تر و نیازمند تغییرات در الگوهای کسب‌و‌کار، سبک زندگی و شیوه‌های حکمرانی آب است. در این باره تجربه‌های زیادی هم وجود دارد. تجربه کشورهایی که با بحران آب روبه‌رو هستند یا حتی مشکل آب ندارند و دیدگاهی آینده‌نگر به منابع طبیعی دارند نشان می‌دهد مسیر توسعه‌ای که بر پایه اقتصاد سبز و تکیه بر توسعه دانش‌بنیان تنظیم شده، مسیر هموارتری است که هم منابع آب را حفظ می‌کند و هم سایر معیارهای برنامه توسعه مانند اشتغال‌زایی و توسعه پایدار را هموارتر می‌سازد.
با تمام این موارد ما نیازمند حضور حداکثری کارشناسان و صاحب‌نظران برای تولید دانش در این مسیر برای انتخاب راه بهتر هستیم و انتظار می‌رود اهمیت سیاستگذاری‌های فرهنگی و اصلاحات مدیریتی توسعه کم‌آب‌بر درنظر مسئولان، وزن بیشتری از تدارکات فنی- اداری برنامه پیدا کند.
