گفت‌و‌گو با محمد رمضانی فرخانی، شاعر منظومه بلند «بنت انجیر»
به وجه انسانی ماجرای فلسطین نگاه کرده‌ام
مرتضی کاردر/ خبر‌نگار
ماجرای فلسطین همواره برای جامعه ایران یک مسئله جدی بوده است. گزاف نیست اگر بگوییم از آغاز ماجرای فلسطین همواره شاعران و جامعه روشنفکران ایرانی از یک‌سو و جامعه مذهبی ایران از سوی دیگر به آن توجه کرده و تلاش کردند تا نسبت به آن واکنش نشان دهند. شعر فلسطین نیز از دهه‌های 40و 50 تا به امروز به فارسی ترجمه شده و شاعران فلسطین به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین شاعران دنیای عرب در ایران شناخته شده‌اند. شاعران ایرانی نیز در طول سال‌ها تلاش کرده‌اند تا با آنها همسخن شوند و شعرهای بسیاری به فارسی درباره ماجرای فلسطین سروده شده است. یکی از آخرین کتاب‌هایی که فلسطین را دستمایه سرودن شعر کرده، کتاب «بنت انجیر» سروده محمد رمضانی فرخانی است که انتشارات سوره مهر به تازگی آن را به بازار فرستاده است.
محمد رمضانی فرخانی از شاعرانی است با تجربه‌های گوناگون در حوزه شعر از سنتی‌ترین قالب‌ها مثل قصیده تا آوانگاردترین قالب‌های شعر امروز. غزل‌های نوآیین او در سال‌های پایانی دهه60 یکی از نمونه‌های غزل نو بود که در دهه70 شاعران جوان آن را ادامه دادند. منظومه‌های بلند دیگری مثل «ای شبلی عزیز تو هم؟» نمونه‌هایی متفاوت از تجربه‌های زبانی و معنایی در شعر آزاد به شمار می‌رود. از او پیش‌تر یک منظومه بلند با عنوان «ژوئی‌سانس من» منتشر شده است.
در روزهایی که به‌دلیل افتتاح سفارت آمریکا در بیت‌المقدس و همزمانی با یوم‌النکبه (روز تأسیس رژیم صهیونیستی) فلسطین روزهای ناآرامی را پشت سر می‌گذارد با شاعر «بنت انجیر» گفت‌و‌گوی مختصری انجام داده‌ایم.
ادبیات فلسطین از سال‌های دور برای شاعران ایران جایگاه ویژه‌ای داشته است. در سال‌های40و 50 هم شاعران جریان‌های روشنفکری که بعضی از آنها دیدگاه‌های چپ‌گرایانه داشتند درباره فلسطین شعر می‌سرودند و هم شاعرانی که دیدگاه‌های مذهبی داشتند. اما در سال‌های بعد از انقلاب بیشتر شاعران مذهبی یا شاعران انقلاب به مسئله فلسطین توجه کرده‌اند. به‌نظرتان دلیل سکوت شماری از شاعران در قبال ماجرای فلسطین چیست؟
انتقاد به یک نوع نگاه سبب شده است که شماری از شاعران در برابر ماجرای فلسطین سکوت کنند یا از بیان دیدگاه‌هایشان پرهیز کنند. اما نمی‌توان گفت که آنها متوجه اتفاقات فلسطین نیستند یا نسبت به آن موضع نمی‌گیرند یا حتی شعر نمی‌گویند. طبیعی است که انسان امروز نمی‌تواند به این مقولات فکر نکند؛ به‌ویژه شاعران.
بخشی از آن هم شاید به این دلیل باشد که بیشتر شعرهای فلسطین در سال‌های اخیر پیرو یک دیدگاه و یک جریان است.
باید بپذیریم که بر فلسطینی‌ها هم نگاه‌های متفاوتی حاکم است. از یک سو نگاه دولت خودگردان و نیروهای حاکم در کرانه باختری است که معتقد به دیپلماسی برای حفظ وضعیت موجود دولت فلسطین و تلاش برای بازگشتن به مرزهای 1968است. از سوی دیگر دیدگاه‌های گروه‌های انقلابی است که همچنان به آرمان‌های اولیه فلسطین وفادارند و کمتر تن به صلح و سازش می‌دهند. و دیدگاه‌های دیگری که بین این 2دیدگاه قرار می‌گیرند.
شما به‌عنوان شاعر کدامیک از این نگاه‌ها را برگزیده‌اید؟
طبیعتاً من هم می‌توانستم یکی از پیشنهادها یا دیدگاه‌های سیاسی را انتخاب کنم اما تجربه شاعرانه وادارم می‌کند که اینگونه به این ماجراها نگاه نکنم. به‌نظرم شاعر باید فارغ از دعواها و دیدگاه‌های سیاسی به ماجرای فلسطین نگاه کند. من به‌عنوان شاعر تلاش کرده‌ام به وجه انسانی ماجرا نگاه کنم. اینکه به کدام دیدگاه نزدیک باشیم نمی‌تواند مانع از این شود که به فاجعه‌های انسانی که در فلسطین اتفاق می‌افتد بی‌توجه باشیم. تلاش من به‌عنوان یک شاعر بازتاباندن آن‌چیزی بوده که در فلسطین اتفاق می‌افتد.
به‌نظرتان نگاه به فلسطین در شعر شاعران یا روشنفکران معاصر از گذشته تا به امروز چقدر تغییر کرده است؟
ما در دوره‌های مختلف نگاه‌های متفاوتی را به مقوله فلسطین می‌بینیم. از نگاه روشنفکری مثل جلال آل‌احمد و شاعران سال‌های 40و50 تا بعد از انقلاب. اما فکر می‌کنم هر چه پیش‌تر آمده‌ایم نگاه به ماجرای فلسطین دقیق‌تر شده و شاعران و روشنفکران تصویر دقیق‌تری از ماجرای فلسطین پیدا کرده‌اند. در سال‌های اخیر از نگاه سیاه و سفید به مقوله فلسطین فاصله گرفته‌ایم و نگاه‌ها واقع‌بینانه‌تر شده است.
در سال‌های اخیر بازخوانی شعر فلسطین دوباره آغاز شده است. بخشی از آن شاید به لطف فضای مجازی باشد. می‌بینیم که در روزهای اخیر فایل‌های تصویری شعرخوانی محمود درویش به اشتراک گذاشته می‌شود. شما هم مجموعه‌تان را به محمود درویش تقدیم کرده‌اید. شعر شما چه نسبتی با شعر شاعران بزرگ فلسطین دارد؟
این شعر گزارشی است از ماجرای فلسطین به نسل امروز. به نوعی دعوت است به خواندن شعر فلسطین و شاعران بزرگ آن مثل محمود درویش، سمیح‌القاسم، معین بسیسو و...
در شعر شما ارجاعات بسیاری هم به تورات (کتاب مقدس عهد عتیق)مشاهده می‌شود. سطرهای بسیاری را از کتاب مقدس و تاریخ قوم یهود و شخصیت‌ها و اسطوره‌های یهود آورده‌اید. دلیل این همه ارجاع در خلال شعرها به کتاب مقدس چیست؟
تلاش من این بوده که از زبان یهودیان هم سخن بگویم، به‌گونه‌ای که برایشان قابل فهم باشد. برای همین بیش از آنکه بخواهم به قرآن کریم ارجاع بدهم به تورات ارجاع داده‌ام تا حتی مخاطبان یهودی که در آینده این کتاب را می‌خوانند بتوانند راحت‌تر با شعر و ارجاعات آن ارتباط برقرار کنند.
در شعر از تکنیک‌های سینمایی بسیار استفاده کرده‌اید؛ بعضی جاها را مثل فیلمنامه‌ها سکانس‌بندی کرده‌اید. روز، خارجی، لانگ‌شات یا روز، ظهر، خارجی. استفاده از این تکنیک‌ها در دروه‌ای در شعر رایج شده بود. اما دلیل شما در کثرت استفاده از این تکنیک‌ها چه بوده است؟
از این تکنیک‌ها به‌عنوان چیزهای تزئینی برای متنم استفاده نکرده‌ام. تلاش من بر این بوده است که متنم یک متن تصویری کاملاً دکوپاژشده باشد؛ متنی که نریشن دارد، تصویر دارد و قصه‌ای در آن روایت می‌شود. به نوعی از مونتاژ موازی استفاده کرده‌ام و... تلاش کرده‌ام تا متنی ارائه دهم که به شکل‌های مختلف از آن بتوان استفاده کرد.
