دایره پناهندگان افغان بزرگ‌تر می‌شود

زهرا جعفرزاده- روزنامه‌نگار

براساس اعلام مسئولان برنامه جهانی غذای سازمان ملل در ایران، طی چند ماه گذشته، 1100پناهنده جدید افغان برای حمایت، به آنها معرفی شده و با پایان طرح سرشماری از مهاجران غیررسمی، احتمال اضافه شدن تعداد بیشتری از مهاجران به جمع 31هزار‌نفری از پناهنده‌های قانونی کشور، وجود دارد. همه اینها در شرایطی است که با توجه به شرایط اقتصادی افغانستان، سالانه کمتر از یک هزار نفر از این مهاجران به کشورشان باز می‌گردند و شرایط کرونا، این گروه را آسیب‌پذیرتر کرده است. حالا در روز جهانی بشردوستی (19آگوست)، نگار گرامی، نماینده برنامه جهانی غذای سازمان ملل متحد در ایران توضیحات بیشتری درباره وضعیت پناهندگانی که در ایران زندگی می‌کنند، می‌دهد.  براساس آخرین سرشماری ایران که در مهر سال 99انجام شد، 800هزار پناهنده درکشور زندگی می‌کنند که 780هزار نفرشان افغان و 20هزار نفر هم عراقی‌اند. 96درصد آنها در مناطق شهری و روستایی زندگی می‌کنند و 4درصد دیگر که تقریبا 31هزار نفر از آسیب‌پذیرترین‌هایشان هستند، در 20مهمان‌شهری که در 13استان پراکنده است، قرار دارند. با اینکه در گزارش برنامه جهانی غذا اعلام شده که این پروژه، به آوارگان جدیدالورود که پس از اتفاقات افغانستان، به جمع مهاجران در ایران اضافه شدند، هم کمک کرده اما براساس اعلام نماینده برنامه جهانی غذای سازمان ملل در ایران، تا زمانی که تعداد دقیق این افراد مشخص نشود، نمی‌توان حمایت متمرکزی از آنها داشت. او در گفت‌وگو با همشهری توضیح بیشتری می‌دهد.

در ارتباط با ماجرای برنامه غذایی و شرایط تغذیه‌ای پناهندگان در ایران، وضعیت آنها قبل و بعد از پاندمی چه تغییراتی پیدا کرد؟
به‌طور کلی باید گفت که شرایط کرونا تأثیر زیادی روی تمام اقشار جامعه گذاشت. هر قدر افراد از نظر اقتصادی ضعیف‌تر باشند، تأثیر هم بیشتر خواهد بود. به هر حال پناهندگان جزو اقشار ضعیف جامعه‌اند، اغلب شغل‌شان کارگری و روزمزد است و در دوران کرونا به‌دلیل محدودیت‌ حضور فیزیکی در محیط‌های کاری، اغلب درآمدشان را از دست دادند.پناهندگان مورد حمایت برنامه جهانی غذا در ایران، در 20مهمان‌شهری که در 13استان مستقر است، زندگی می‌کنند. گروهی از این افراد در پروژه‌های معیشتی که از سوی همین بخش از سازمان ملل برایشان درنظر گرفته شده، فعالیت می‌کنند. از ابتدای پاندمی، ما کمک‌هایمان را افزایش دادیم . به‌طور کلی می‌توان گفت که کرونا تأثیر چندان زیاد و عمیقی روی تغذیه و معیشت این افراد نداشته است. قطعا شرایط تغییر کرده اما ما کمک‌هایمان را افزایش دادیم و سعی کردیم این افراد دسترسی کافی به مواد غذایی داشته باشند تا امنیت غذایی‌شان خدشه‌دار نشود. تاکنون گزارشی مبنی بر سوءتغذیه در میان 31هزار نفری که تحت پوشش ما هستند، داده نشده است.
از بین 31هزار نفر پناهنده تحت پوشش شما، چه تعداد افغان‌اند؟
همه‌شان تقریبا افغان هستند. تعدادی هم کرد عراقی داریم که زیر 1000 نفرند و به 700 تا 800نفر می‌رسند. آنها اغلب در مهمان‌شهرهایی در غرب کشور مثل استان کرمانشاه و آذربایجان غربی زندگی می‌کنند.
پناهندگان از کدام بخش‌ها به شما معرفی می‌شوند؟
ما با اداره امور اتباع وزارت کشور و آژانس کمیساریای عالی امور پناهندگان سازمان ملل که همکار ما هستند، ارتباط داریم و در قالب این مثلث فعالیت می‌کنیم. تا آمار دقیقی در اختیار ما نباشد نمی‌توانیم بگوییم که این افراد را تحت پوشش قرار می‌دهیم یا خیر.
در این مدت گروه جدیدی برای حمایت‌، به شما معرفی نشده‌اند؟
در چند ماه اخیر، 1100پناهنده جدید به ما معرفی شد. این افراد در گروه آسیب‌پذیر بودند که اغلب‌شان زن سرپرست بودند و در بخشی از خراسان رضوی نگهداری می‌شدند. ما این افراد را در تربت‌جام که یکی از مهمان‌شهرهای ماست، اسکان دادیم و تحت پوشش قرار می‌دهیم. این افراد از مرز «دوغارون» وارد شدند و در خود استان رضوی بودند. آنها پس از تعیین وضعیت به تربت‌جام منتقل شدند. البته از یک سال پیش تاکنون هم سایت جدیدی در سیستان و بلوچستان راه‌اندازی و در فاز اول آن، بیش از 600نفر اسکان داده شدند.
در سال‌های اخیر تعداد مهمان‌شهرها تغییری داشته است؟
چندین سال است که همین تعداد هستند. البته یک مهمان‌شهر جدیدی تا آخر شهریور راه‌اندازی می‌شود به اسم نیاتک در سیستان و بلوچستان. قبلا هم آنجا کمپ پناهندگان بود اما از سال2005 بسته شد. حالا مرمت و بازسازی شده است.
به‌طور متوسط سالانه چقدر به تعداد مهاجران تحت پوشش شما اضافه می‌شود؟
ما در چند سال اخیر، تغییر زیادی در آمار نداشتیم. جمعیت این افراد نسبتا ثابت است. نه بازگشت داوطلبانه دارند و نه به تعدادشان اضافه می‌شود. البته که ظرفیت مهمان‌شهرها هم محدود است، مگر اینکه بنا بر توسعه آنها باشد و خانه‌های جدیدی ساخته شود. به‌طور کلی تعداد 1100نفری که اخیرا اضافه شده، بیشترین آماری است که در چند سال اخیر داشتیم.
شما بر این اساس برنامه‌ریزی می‌کنید که این پناهندگان دیگر به کشورشان برنمی‌گردند؟
ما امیدواریم که برگردند. آژانس‌های بین‌المللی در هر جایی که پروژه‌ای راه‌اندازی می‌کنند می‌گویند باید استراتژی خروج داشته باشیم، ما هم امیدواریم که این افراد بتوانند به‌طور داوطلبانه و امن به کشورشان بازگردند. اما با شرایطی که هم‌اکنون وجود دارد، بعید می‌دانم این اتفاق بیفتد. ما تا سال2003، 80هزار پناهنده در کشور داشتیم که نیمی‌ از آنها عراقی بودند. با سقوط صدام، نزدیک به 40هزار نفرشان حتی به‌صورت شبانه و خیلی سریع، به کشورشان بازگشتند. اما در ارتباط با افغان‌ها مسئله متفاوت است.
سالانه چه تعداد از پناهندگان افغان به کشورشان باز می‌گردند؟
خیلی کم. قبلا اعلام شده بود که از سال 2001 تا 2004 و بعد از اتفاقات 11سپتامبر، این افراد تشویق زیادی به بازگشت داوطلبانه می‌شدند و تمایل میان خودشان هم خیلی زیاد بود. آمار بازگشت‌شان در آن دوره خوب بود. اما هر قدر که وضعیت افغانستان نامطلوب‌تر شد، میزان بازگشت هم کم شد. حالا به‌طور سالانه کمتر از 1000 نفر به افغانستان باز می‌‌گردند و اغلب مربوط به مهاجران خارج از مهمان‌شهرها هستند. در سال2015 همین مهاجران به کشورهای دیگری هم مهاجرت می‌کردند، خیلی از آنها حتی کارت آمایش هم داشتند، به ترکیه می‌رفتند و از آنجا خودشان را به یونان و بعدا به یک کشور اروپایی مثل آلمان و یا کشورهای اسکاندیناوی می‌رساندند. البته خیلی‌ها از همان ترکیه دیپورت و به افغانستان برگردانده می‌شدند.
برنامه جهانی غذا در ایران، مطالعه ویژه‌ای در زمینه وضعیت امنیت غذایی پناهندگان، کمبود ویتامین، فقرآهن و... در میان این گروه انجام داده است؟
ما به اطلاعاتی که از سوی خانه‌های بهداشت داده می‌شود اتکا می‌کنیم. اگر با موردی مواجه شویم با رایزنی با وزارت بهداشت از طریق وزارت کشور، ممکن است در یکی از این موارد مثل فقر آهن، وارد عمل شویم. هم‌اکنون روغن‌هایی که به پناهندگان در قالب بسته‌های حمایتی داده می‌شود، غنی شده با ویتامین «آ» و «د» هستند. تمام این خریدها هم در داخل کشور انجام می‌شود.
به بسته‌های حمایتی و خرید از داخل کشور اشاره کردید، چقدر افزایش قیمت اقلام خوراکی، بر میزان کمک‌ها و نوع آن، تأثیر گذاشته است؟
این مسئله تنها محدود به ایران نمی‌شود و جهانی است. هم موضوع کرونا و هم مسئله اوکراین، روی قیمت مواد غذایی تأثیر بسیار زیادی گذاشت و فشارها را مضاعف کرده است. ما منابع محدودی داریم، تمام کمک‌هایی که از سوی کشورها به ما می‌شود، داوطلبانه است. اگر قبلا با 100دلار می‌توانستیم 2 کیلو کالا بخریم، الان شاید یک کیلو و یا کمتر شده است.
به ماجرای اوکراین اشاره کردید، به هرحال تحت‌تأثیر این اتفاقات، افراد زیادی هم آواره شدند و باید بخشی از بودجه‌ها برای این افراد درنظر گرفـته می‌شد، این مسائل چقدر اجرای برنامه‌های سازمان ملل ازجمله برنامه جهانی غذا و کمک‌رسانی به پناهندگان را سخت‌تر می‌کند؟
در ماجرای اوکراین، نزدیک به 4میلیون نفر آواره شده‌اند و به کشورهای اروپایی پناه برده‌اند، کشورهای مقصد این افراد، همان کشورهای حامی مالی ما هستند. این اتفاقات سبب شد این کشورها هم با بحران جدیدی دست و پنجه نرم کنند. پروژه‌های ما تحت‌تأثیر اتفاقاتی است که در سراسر دنیا رخ می‌دهد. مثلا ما جنگ یمن، سوریه و... را هم داشتیم. به‌طور کلی رقابت برای منابع مالی در زمینه فعالیت‌های بشردوستانه بسیار زیاد است.
بسته‌های غذایی که میان پناهندگان توزیع می‌شود، شامل چه کالاهایی است و چطور توزیع می‌شود؟
ما تا سال2018 منحصرا مواد غذایی توزیع می‌کردیم. اما از آن تاریخ به بعد، بخشی از اقلام را به وجه نقد تبدیل کردیم، یعنی این کمک‌ها شامل وجه نقد و اقلام غذایی است که به‌صورت ماهانه توزیع می‌شود. برای هر نفر 100هزار تومان است و برای زنان سرپرست خانواده هم 150هزار تومان درنظر گرفته می‌شود. البته برای دختران محصل هم به‌طور جداگانه 50هزار تومان داده می‌شود. در بسته‌های غذایی، آرد و روغن مایع همچنان حفظ شده و عدس هم به آن اضافه شده است.
درباره تحصیل دانش‌آموزان دختر قبلا برنامه‌هایی تحت عنوان «روغن تشویقی» داشتید که به خانواده‌ها در ازای اجازه تحصیل فرزندان دخترشان، داده می‌شد. این روغن حالا تبدیل به وجه نقد شده است؟
بله. البته هنوز هم مشکل تحصیل دانش‌آموزان دختر در میان این افراد وجود دارد. این برنامه بسیار موثر بوده است.  ما این طرح را از سال1999 شروع کردیم، آن زمان تعداد دخترانی که در سن مدرسه بودند و به مدرسه می‌رفتند، 30درصد بود. آخرین آماری که داریم مربوط به چند سال پیش است و بالای 85درصد شده است. البته قبلا این برنامه تنها تا مقطع ابتدایی بود اما خانواده‌ها اعلام کردند که اگر حمایت شود، برای مقاطع بالاتر هم اجازه تحصیل می‌دهند. هم‌اکنون ایران تنها کشوری است که این حمایت را تا مقطع متوسطه دارد.
نکته‌ای که وجود دارد این است که پروژه‌های سازمان ملل، تنها بر مهاجران رسمی و قانونی تمرکز دارد، درحالی‌که هر روز به تعداد مهاجران غیرقانونی اضافه می‌شود اما حمایت خاصی از آنها نمی‌شود. مهاجران غیرقانونی چطور می‌توانند از این حمایت‌ها برخوردار شوند؟
درست یک سال از وقایع افغانستان می‌گذرد و در این مدت، شرایط اقتصادی افغانستان بسیار بد‌تر از قبل شده است. ما می‌دانیم که تعداد زیادی از افغان‌ها، از مرز عبور کرده و به‌طور غیررسمی وارد کشور شده‌اند، به هر حال درباره تعداد افرادی که به این صورت وارد کشور می‌شوند، اختلاف نظر وجود دارد. ما آمار دقیقی از این افراد نداریم. چند ماه پیش دولت یک فراخوان برای سرشماری این افراد داد که اخیرا تمام شده. در این سرشماری از تمام افرادی که در چند سال اخیر، بدون مدرک وارد کشور شدند، درخواست شد مراجعه کنند و اطلاعاتشان را بدهند. تا چند سال پیش ایران دومین کشور پناهنده‌پذیر بود، اما پس از اتفاقات سوریه و اوکراین، رتبه ما هم‌اکنون ششم یا هفتم است اما باز هم رتبه کمی نیست.
اینکه رتبه مهاجرپذیری ایران به 6 و 7 رسیده، روی کمک‌های مالی پناهندگان آن، تأثیر نمی‌گذارد؟
میزان کمک‌های مالی، با توجه به میزان تحت پوشش قرار گرفتن افراد است. به هر حال وضعیت نابسامان جهان روی میزان کمک‌های اهدایی به پناهندگان افغان هم تأثیر گذاشته است. اما نکته اینجاست که مسئله پناهندگان افغان در ایران، مرگ و زندگی نیست. یعنی وضعیت آنها خیلی نامطلوب نیست و آنها از گرسنگی نمی‌میرند. اولویت‌بندی برای ارسال کمک‌ها هم با توجه به وضعیت پناهندگان آن کشور است. البته باید به این نکته هم توجه کرد که وقتی شرایط پناهندگان در یک کشوری باثبات نباشد، احتمال جابه‌جایی دوباره آنها وجود دارد و این برای کشورهای دیگر تبعات دارد. کشورهای اهداکننده، بودجه کمک اضطراری و زیرساختی دارند. ما زیرشاخه بودجه انسان‌دوستانه هستیم. کشوری مانند آلمان سالانه 800میلیون دلار برای برنامه‌های انسان‌دوستانه اختصاص می‌دهد. این پول کم نشده، اما نیازها افزایش پیدا کرده است. به همین دلیل هم ما چاره‌ای جز اولویت‌بندی نداریم. البته در دوران کرونا، این کمک‌ها کم نشد. چرا که ایران جزو کشورهایی بود که با سختی‌های زیادی مواجه شد. ما کمک بزرگی از سوی ژاپن به مبلغ 7میلیون دلار داشتیم که برای برنامه جهانی غذای ایران، بی‌سابقه بود.
میزان کمک مالی که برای برنامه جهانی غذای ایران می‌شود سالانه چقدر است؟
قبلا 3میلیون دلار بود و الان به 5میلیون دلار رسیده است.